Trong tuần văn hoá VN tại Bỉ 2001, có một người phụ nữ Chăm lên diễn đàn nói về thân phận của người phụ nữ Chăm từ chiến tranh đến thời bình. Câu chuyện của chị đã làm cử toạ bật khóc.
Chị đến từ làng thổ cẩm nổi tiếng Caklaing- Mỹ Nghiệp (Ninh Thuận), giới thiệu văn hoá Chăm và dệt vải cho người nước ngoài xem. Tới nay, chị đã có 20 chuyến đi đến hơn 10 quốc gia. Tên chị là Thuận Thị Trụ, nghệ nhân dệt thổ cẩm nổi tiếng, người đầu tiên xuất khẩu thổ cẩm của mọi miền đất nước ra nước ngoài.
Chị cũng chính là Trà Ma Hani – tác giả tập thơ Em, hoa xương rồng và nắng đoạt giải của NXB Kim Đồng 2001-2002. Tên của chị đã trở thành nguồn cảm hứng cho thi sĩ Inrasara – chồng chị, người thua chị đến 8 tuổi.
Trong văn phòng đầy vải vóc, túi xách, balô, ví, tranh… thổ cẩm của chị Trụ ở quận Tân Phú, TPHCM, có hơn 500 mặt hàng của các dân tộc thiểu số. Chị Trụ cũng có một xưởng dệt ở Tân Phú, với hơn 50 nhân công. Lương tối thiểu của mỗi người là 1,5 triệu đồng/tháng, cao nhất là 2,5 triệu. ít ai ngờ từ chỗ tay trắng, người phụ nữ Chăm này đã có công vực dậy làng nghề Mỹ Nghiệp, tạo công ăn việc làm cho cả một làng quê nghèo, mở thị trường thổ cẩm tại TPHCM.
Người mua tơ chịu
Có những năm túng bấn, hai vợ chồng chị Trụ xoay đủ nghề mà vẫn không đủ sống. Hết lượm phân bón đất, trồng rau muống, lên Tây Nguyên bán áo quần sida, lại về miền Tây bán thổ cẩm cho người Khmer, thất bại lại trở về quê mở quán càphê…
Năm 1988, tình cờ nghe có người ở TPHCM muốn mua hàng thổ cẩm, chị Trụ bụng chửa vượt mặt 8 tháng lần vào Sài Gòn tìm gặp cho bằng được. Đến nơi, người ta đưa mẫu rồi hẹn ngày giao hàng. Lúc đó trong túi chẳng có xu nào ngoài tiền đi đường, nhưng chị vẫn tìm đến cửa hàng tơ xem sao. Thấy Trụ chất phác, thật thà, mặt mũi lại sáng sủa, nên bà chủ thuận bán chịu tơ cho chị.
Với mớ tơ đầu tiên ấy, chị mang về, phân phối đều trong làng để làm kịp đơn hàng. Nhưng khi giao hàng, có quá nhiều lỗi vì chưa có kinh nghiệm, người ta chỉ lấy 40% sản phẩm. Chị Trụ đủ tiền trang trải tơ và mua chịu tiếp, nghiến răng nhận thêm hàng. Có khi vừa giao tơ, giao tiền trước để người ta mua mắm, mua gạo để sống; ai ngờ vì quá túng bấn mà có người nhận tiền xong… lủi mất.
Khổ nhất là những chuyến xe tải hàng từ Ninh Thuận vào TP. Có khi người ta chất bao mực biển lên bao thổ cẩm, màu mực đổ hết lên vải; có khi mưa làm thổ cẩm phai màu. Chị đành lấy vải đó chọn những chỗ tốt may ví, túi xách nhỏ, bán để lấy lại chút vốn. Cứ thế, ban đầu phải lấy tiền bán càphê ra bù lỗ, sau đó từ từ cũng dần trả được nợ. Đó là đầu năm 1990. Do mặt hàng thổ cẩm thời đó chưa ai bán, công việc kinh doanh cũng tạm ổn, chị Trụ có đủ tiền thuê một góc nhỏ gian hàng ở thương xá Tax, TPHCM.
Có một ngày chị không thể quên được. Đó là khi cặp vợ chồng người Pháp reo lên: “Ô, hàng thổ cẩm mình tìm kiếm khắp nơi đây rồi!”. Sẵn có vốn ít tiếng Pháp, chị Trụ mừng rỡ chào mời. Niềm vui nữa là khi có hai người Nhật đồng ý khuân hết hàng tồn về Nhật bán, hào phóng rút 100 triệu đồng ra trả. Từ đây, chị đã có đủ khoản vốn dằn lưng để sản xuất và kinh doanh.
Khi thấy hàng Chăm bán được, trong khi các hàng khác của người Thái, Mông… thì ế ẩm ở khu hội chợ triển lãm tại Hà Nội, chị Trụ bắt đầu nghĩ cách mua đủ mặt hàng thổ cẩm của các dân tộc, ban đầu là của Thái, về bỏ mối cho các shop lưu niệm ở TPHCM. Kết quả là hàng Thái bán chạy không thua hàng Chăm. Hiện nay, làng thổ cẩm Mỹ Nghiệp được xem là làng nghề truyền thống với con số người dân làm nghề chiếm tỉ lệ lý tưởng: 95%.
Năm 2000, Công ty thổ cẩm Inrahani ra đời, do chị Trụ làm giám đốc, giải quyết việc làm cho 200 phụ nữ nghèo ở Mỹ Nghiệp. Sau đó, nhiều đại lý được mở ở Đà Lạt, Đà Nẵng, TPHCM… Sản phẩm của công ty có mặt không chỉ ở trong nước, mà còn ở các hội chợ triển lãm ở Thuỵ Sĩ, Pháp, Bỉ, Nhật, Singapore, Malaysia, Lào, Thái Lan…
Niềm vui sống dậy trên thớ vải
Trước đây, người Chăm dệt thổ cẩm chỉ có 4 màu, trên nền đỏ, cùng 3 màu phối là xanh, trắng, vàng. Nhưng đến lượt Trụ, chị đưa 30 mẫu hoa văn cổ để cách điệu về màu sắc, mẫu mã. Ngày bé, nghèo khó, vất vả, trên đầu có khi đội 20kg rau heo, chân trần đi trên cát bỏng, mà hễ rảnh ra là chị lại mơ. Mơ được học đến nơi đến chốn, mơ được một người chồng yêu thương, mơ sao con mình nên người… Những gì hy vọng nhất đều được gửi gắm vào từng cách phối màu, hay từng hoạ tiết trên mặt thổ cẩm.
Tiếng lành đồn xa. Sản phẩm của công ty đoạt 4 huy chương vàng ở hội chợ triển lãm trong nước và chị Trụ nhận được danh hiệu “Bàn tay vàng”, là nghệ nhân dệt thổ cẩm nổi tiếng nhất vùng Ninh Thuận.
Không những thế, chị có mặt ở những đêm lễ hội, biểu diễn dệt thổ cẩm cho nhiều người xem. Nhiều nước mời chị sang từ 2-6 tháng, trả lương hơn 1.000USD/tháng chỉ để… trình diễn dệt vải và giải thích về nét đẹp của văn hoá Chăm. 80% số mặt hàng của chị Trụ cung cấp cho các shop trong nước, còn lại xuất đi nước ngoài.
Chị Trụ khoe: “Tôi đang nghiên cứu các bức phù điêu Chăm để đưa vào thời trang thổ cẩm. Vương quốc Chămpa ngày trước nổi tiếng về điêu khắc, nghệ thuật múa, hát… Chính vì thế, tôi muốn thể hiện bản sắc Chăm trên mỗi sản phẩm của Inrahani”.
Có một điều lạ là người giải quyết công ăn việc làm cho bao nhiêu phụ nữ Chăm như chị lại không biết tiêu tiền, đếm tiền. Mọi khoản tính toán chị giao cho nhân viên. Muốn giải quyết một công việc, chị lại kêu gọi mọi người cùng ngồi lại nghĩ cách.
Chị nói: “Ở công ty, tôi không phải là giám đốc, mà là một bà mẹ. Có gì cứ chỉ tận tay. Khích lệ mọi người coi công ty như nhà của mình. Trong gia đình cũng thế. Người phụ nữ cũng phải biết bao dung như người mẹ. Có như thế thì mình mới là điểm sáng trong nhà, chồng và con đều có thể cậy nhờ”.
Trà Ma Hani ngày trẻ từng là cô giáo mầm non xinh đẹp, hát hay, múa giỏi. Chị còn tích cực tham gia công tác xã hội trong làng. Khi phát hiện ra nguồn nước ô nhiễm, chị tiếp xúc với đại diện của Sứ quán Canada, thuyết phục họ trích quỹ đầu tư cho dân làng hệ thống nước sạch và nhà mẫu giáo, lại vận động Hội Phụ nữ huyện thực hiện sau 3 năm bỏ quên hồ sơ dưới… gầm giường. Hai vợ chồng chị tặng sách cho thư viện làng, chị cùng con gái giúp 50 người mổ đục thuỷ tinh thể…
“Điều chị nghĩ mình làm được nhất trong đời là gì?”. “Tôi tự hào vì mình đã đi đúng hướng. Nhất là khi Nhà nước khuyến khích khôi phục làng nghề truyền thống, tôi dành tất cả tâm huyết làm cho làng Chăm sống động lên, các làng nghề của các dân tộc anh em cũng khởi sắc theo. Điều này cũng giống một mũi tên bắn được ba con chim: Giải quyết vấn đề kinh tế, văn hoá và xã hội.
Thời còn trẻ, tôi từng theo chồng trước (đã mất) sang Pháp ở 3 năm, cũng thường theo các xơ làm từ thiện. Từ đó, tôi nghĩ về cuộc đời của mình, của những người phụ nữ Chăm, mà ước muốn viết hồi ký hoặc viết một cuốn tự truyện. Tôi kiếm ra tiền nhưng chỉ coi đó là phương tiện, lo cho con ăn học.
Năm đứa con giờ đã lớn. Tôi cũng vô cùng tự hào vì anh Inrasara học nhiều, biết nhiều, từng đoạt giải thưởng của TT Lịch sử và Văn hoá Đông Dương (thuộc ĐH Sorbonne, Pháp), Giải thưởng văn học ASEAN 2005…
Điều tôi muốn nói với tất cả những phụ nữ trên đời này là hãy thương lấy mình. Quan trọng là mình có thể làm chỗ dựa cho chồng những lúc gian khó. Mình lo cho con không chỉ cái ăn, cái mặc, mà là để chúng tự hào về cha mẹ chúng. Đó mới là tình thương trọn vẹn nhất.
Nếu cả cuộc đời mình lo cho người khác và lo chăm sóc bản thân mình, từ sức khoẻ, tinh thần, đến khát vọng trong tâm hồn, thì từ chính người phụ nữ sẽ toả ra vẻ đẹp nhân hậu và có sức thu hút nội tâm – đó mới là giá trị vĩnh cửu”.
Trong Lễ hội “Quảng Nam – Hành trình di sản” 2005 hàng vạn du khách nhận ra ngay trong suốt buỗi lễ này đó là một “hồn” Việt được thêu dệt ngay trong lòng di sản Mỹ Sơn thông qua những tà áo dài thướt tha của nhà thiết kế thời trang Minh Hạnh
. Cái độc đáo của nhà tạo mẫu này là đã biết kết hợp hài hoà hai báu vật mà trời đất ban tặng, đó là tà áo dài của người Việt và chất liệu vải thổ cẩm Chăm do chính tay nghệ nhân Thuận Thị Trụ dệt nên.
Trần Can ( lược từ Internet )
Đọt Chuối Non 