Chào các bạn,

Xẩm là một loại hình dân ca của miền Bắc Việt Nam, phổ biến ở đồng bằng và trung du Bắc Bộ. Thời kỳ thịnh hành nhất của hát Xẩm ở vào khoảng cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.  Là món ăn tinh thần hàng ngày của quần chúng lao động. Với cách biểu diễn theo lối kể chuyện ngẫu hứng, sự luyến láy da diết trong từng câu hát thể hiện mọi cung bậc cảm xúc của con người.  Xẩm đề cập tới mọi vấn đề xảy ra trong xã hội đương thời.

Những ca từ  của Xẩm thường theo thể thơ lục bát, có thêm các tiếng láy, đệm cho phù hợp với làn điệu. Xẩm có lúc là tiếng than cho những số phận bất hạnh, nghèo khổ bị trà đạp, đặc biệt là thân phận của người phụ nữ dưới thời phong kiến:

“Chị em ơi  thương lẫn nhau cùng

Thuyền quyên nhỡ bước, để má hồng gian nan

Đêm ngày tôi nghĩ ngợi lo toan

Vất vả tại số, dở dang tại giời

Có may ra vào được chỗ giếng khơi”

(Xẩm Đất nước cảnh bèo)

 Có lúc là tiếng diễu cợt, phê phán sâu cay những thói hư tật xấu của xã hội đương thời:

“Đương lúc đẹp giai, mỹ miều tài sắc

Mắc nghiện vào ủ rục thâm môi

Ấy còn tiền hút mãi không thôi

Nhỡ ra một bữa, rụng rời chân tay

Mũi đã xổ lại hay ngáp vặt

Bụng đã đau lại gắt vợ con

Ấy ước chi được điếu sái hòn”

(Xẩm Thuốc phiện)

Có lúc lại là tiếng cười dí dỏm về cuộc sống:

“Người nằm xuống để cho lợn cạo lông.

 Một chục quả hồng nuốt bà lão tám mươi.

Nắm xuôi chiêm nuốt thằng bé lên mười

Con gà, chai rượu để nuốt người lao đao”

(Xẩm Ngược Đời)

Xẩm đôi khi là lời tỏ tình, lời tâm sự thể hiện tình vợ chồng, tình mẫu tử.

“ Chàng ơi nghe thiếp dặn lời này

Cái đạo phu thê kết tóc ở đời

Đói lo ta sẽ lấy nhời bảo nhau

Anh khuyên em đừng nề, chớ ngại cháo rau..”

(Xẩm Nhời này)

Xẩm cuốn người nghe thả hồn mình theo từng câu hát nhờ tiếng ca mộc mạc đầy cảm xúc nhưng cũng rất tinh tế, ngẫu hứng với những luyến láy, đong đưa câu chữ của các anh Xẩm, chị Xẩm –  các nghệ sĩ hát rong, chủ yếu là những người khiếm thị. Cùng lời hát là sự hòa âm tuyệt vời giữa Nhị, Sênh, Phách và đàn Mảnh – ngoài ra còn có thể có thêm đàn bầu, trống Cơm hoặc Sáo.

Làn điệu đặc trưng và nổi tiếng nhất của Xẩm có lẽ là điệu xẩm Thập Ân. Xẩm Thập Ân nói về công ơn sinh thành dưỡng dục của cha mẹ. Một ân kể từ lúc mang thai đến mười ân là lúc con con, cháu cháu đuề huề. Cả một chặng đường dài với bao nhọc nhằn, gian khó cha mẹ dành chịu về mình để nhường lại sự đầy đủ no ấm cho các con.

“Ướt thời mẹ chịu đành tâm

Ráo xê con lại con nằm cho êm

Đốt ngọn đèn, con ơi suốt cả thâu đêm

Chờ cho con đi ngủ ấm êm mẹ nằm

Mong mấy ngày con ơi thì mong tháng mong đủ cho đầy năm.”

(Xẩm Thập Ân)

Người thể hiện làn điệu này hay hơn cả có lẽ là nghệ nhân Hà Thị Cầu (tên thật là Hà Thị Năm) được cho là người cuối cùng còn hát Xẩm ở thế kỷ 20, sinh năm 1917 tại huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định trong một gia đình 3 đời hát xẩm.  Khi nghe nghệ nhân Hà Thị Cầu hát ta có cảm giác như cụ đang kể về chính cuộc đời gian truân vất vả của mình vậy:

“Vất vả xa gần, ai vò mà rối, ai dần mà đau.

Một mình đứng tủi ngồi sầu

Than thân rằng chả  bạc rầu với hoa.

Thương thay chút phận đàn bà,

 Những điều vất vả ấy là lời chung”

(Xẩm Hà Liễu)

Tiếng Nhị của cụ réo rắt, da diết cứa vào tận đáy lòng mỗi người nghe. Cụ Cầu còn có thể cùng một lúc vừa chơi nhị, đánh trống, phách bằng cả tay và chân, vừa nhai trầu vừa hát. 🙂

Hiện nay, tỉnh Ninh Bình đang nỗ lực nhằm bảo tồn và phát triển môn nghệ thuật âm nhạc dân gian độc đáo này để trình UNESCO công nhận hát Xẩm là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Và cũng thật vui khi nghệ nhân Hà Thị Cầu cũng đã tìm được truyền nhân, ca nương Vũ Thị Thu Sợi (SN 1993) – Giải đặc biệt cuộc thi “Giọng hát chèo hay” của tỉnh Ninh Bình hai năm 2004, 2005, giải B Liên hoan tiếng hát dân ca toàn quốc năm 2007, mới đây nhất là giải B Liên hoan tiếng hát dân la toàn quốc 2011. Mấy ngày nay có tin tức không tốt về sức khỏe của nghệ nhân Hà Thị Cầu. Mong sao cụ mau chóng khỏe lại để tiếp tục truyền dạy cho thế hệ sau loại hình âm nhạc đặc sắc này.

Giữ gìn hát Xẩm cho muôn đời sau không chỉ nhờ những nỗ lực của các cấp chính quyền, các nghệ sĩ, học trò tâm huyết và đam mê Xẩm, mà còn phụ thuộc rất nhiều vào chúng ta – người “tiêu dùng” – nghe, yêu thích, tự hào và quảng bá rộng rãi trong sinh hoạt văn hóa tinh thần của người dân Viêt .

Thập Ân Phụ Mẫu

(Trích lược)

Nghĩa mẹ sinh thành, chớ có quên công cha ngãi mẹ sinh thành

Mẹ mang con chín tháng, thai sinh một dạ, trong lòng mẹ chả ngại tanh rơi

Nuôi con từ thở trứng nước, ngây thơ

Chớ có quên công cha ngãi mẹ sinh con ra

Công mẹ cũng lắm, công cha thời nhiều, là khi bồng bế cơm sữa nâng niu

Sinh con trai, con gái

Công lao cha mẹ thì nhọc nhằn, cho đêm ngày con bú con ăn

Đêm nằm quần áo, chiếu chăn nó ướt đầm đầm

Ướt mấy thời mẹ chịu đành tâm, ráo xê con lại con nằm cho nó êm

Đốt ngọn đèn con ơi suốt cả thâu đêm, chờ cho con đi ngủ ấm êm

Mẹ nằm mong ngày, con ơi thì mong tháng mong đủ cho đầy năm

Mong bao giờ được, lớn khôn bằng người

Trước là con thành kính con phải đạo trời

Kính thời đôi bên cha mẹ là người hiếu trung

Công thái sơn phụ mẫu ngàn trùng

Đói nghèo mẹ khuyên con cứ ở hiếu trung thảo hiền

Cha mẹ thì thời phòng khi chân yếu tay mềm

Đền cơm trả sữa kẻo phiền mẹ cha

Nuôi con mong con tươi tốt được bằng hoa.

Phòng khi mình già mà tuổi luống, cha già nhờ con

Bõ công con lội suối trèo non

 Cha tu nhân, mẹ còn tích đức cho con sau này

Ở có tiên, con ơi thời hậu được vấy hay

Cha giồng cây đức, mẹ ơn giầy đền ân

Trong phép làm người mẹ khuyên con giữ đạo lý hiếu thân

Cảm thương cha mẹ, ân cần ra con mặc lòng ai thời phải đạo làm con

Phải nhớ đến công cha mẹ lại càng nhớ thương

Đường thập ân nói đến cha mẹ con thương

Lặng mà nghe tôi kể đoạn trường khúc nhôi

Kể từ một ân trong lòng mẹ mới có thai

Âm dương nhị khí, nào ai biết gì nơi trong lòng mẹ chịu sầu bi

Miệng thời cay đắng, dạ thời mẹ héo hon

Bữa cơm ăn mẹ ăn không, biết miếng ngon

Lòng mẹ đắng cay chua xót về con đêm ngày

Sang đến hai ân mà công cha ngãi mẹ biết bao tày

Mẹ mang con chín tháng, có thai nặng nề

Thương con mẹ đi sớm về trưa

Của ngon vật lạ mẹ chả hề ước ao

 Mang mẹ cùng con thì khó nhọc đã ôm giao

Não nề mẹ chịu, quản bao công trình

Sang tới ba vừa tới tháng sinh

Khác gì ruột mẹ một mình ái ương

Kể từ, con ơi thập nguyệt thai dương

Thêm vào mẹ mang mẹ cùng con nhọc nhằn

Có mang con vật lạ mẹ không ăn

Đã được chín tháng mẹ trông mong cho nó đủ mười ngày

Mong tới tuần bông hoa nở liền tay

Bao giờ con đấy cha mẹ thì đứng đây với mừng

Quý con lạng vàng con ơi cân giá đạ nào bằng

Lưng bằng thì bằng ngọc coi bằng bông hoa

Láng thấy tai nghe thời con khóc ở trong nhà

Tuy nó đau lòng mẹ, nhưng mà được làm con

Công sinh thành đạo đức bằng núi non

Vì con cha mẹ chịu chiếu giường tanh hôi

Đường cù lao vất vả con ơi, góc bể bên trời lai láng cồn toan

 Sang đến bốn ân nuôi con tha thiết mẹ cơ hàn

 Tanh rơ mà lai láng, chứa chan ướt đầm

Chỗ ướt thời mẹ chịu cho đành tâm

Ráo xê con lại con nằm cho nó êm

Đốt ngọn đèn con ơi suốt cả thâu đêm để chờ cho con đi ngủ ấm êm

Mẹ nằm mong mấy ngày con ơi mong tháng mong đủ đầy năm

 Năm ân con sài ghẻ con cam

Của ngon vật lạ, mẹ không ham không hề

Bao nhiêu của lạ vật gì

Miếng ngon miếng ngọt cha mẹ nhường thì để cho con

 Miếng nào cay đắng không ngon

Chịu khó mẹ ăn vậy cho con nhưng là

 Sang đến sáu ân nuôi con phải đứa hay khóc cha mẹ mà lo thay

Ru đêm mẹ quên ngủ, ru ngày mẹ quên ăn

Sang đến mùa đông trời làm cho giá rét căm căm

Chỗ ướt mẹ nằm, chỗ ráo mẹ để xê con

Thiếu gì của lạ miếng ngon, thiếu gì thịt cá, giò nem ngọt bùi

Bữa cơm mẹ ăn với muối, mẹ lại khen bùi

Cái bát nước nhân trần uống vào đắng ngắt trả biết màu gì ngon

Sang đến bảy ân mẹ giật mình về lúc con lên hoa

Biết bao cha mẹ khó nhọc xót xa đêm ngày

Tha hồ cha mẹ nặng nhọc, đắng cay

Tổn bao tiền của, thuốc ông thầy quản chi

Trông mong con từng cự từng kỳ

Cha mẹ lo cho chúng con từng tí, tí tị từng ti

Lo hoa con đau lòng cha mẹ chả an thân

Ới con ơi lòng cha mẹ nát, lo vì con

Thương thay lòng mẹ ngồi bế con

Nước mắt nó chảy ra cuồn cuộn

Như nguồn non xanh

Đói lo bấm gan mẹ nhịn cho đành

Cầu cho con khỏe mạnh lành là hơn

Sang đến tám ân kể bao siết nỗi nguồn cơn

Thời lòng cha mẹ, nhi quên bối sầu

Bể trời rộng cả cao sâu

 Ai lấy câu mà nhắc, ai hầu được chưa

Cha mẹ lo cho chúng con ngày tháng đã thoi đưa

Để dương cao thì bay ráo

Bây giờ đã hay, nào là Quế, Nhung tiền nợ ông thầy

Lo cho con hết bao nhiêu của, đêm ngày vì con

Thương  thay lòng mẹ vì con

Gia tài cơ nghiệp vì con nhưng là

Mừng có cầu cao bể rộng đã qua

Bây giờ cha mẹ mới đà an than

Con lớn khôn đôi bên cha với mẹ đã mừng thầm

Đêm khuya hoàng cầm, dạy bảo mà nuôi

Trông thấy con ăn nói đã tươi cười

Bây giờ cha mẹ vấy nguôi trong lòng

Trông thấy con tươi tốt đẹp đẽ thì hình rong

Bây giờ cha mẹ bằng lòng dưỡng sinh

Sang đến chín ân, nuôi con nay đã trưởng thành

 Gái trai định liệu học hành đèn sách thì văn chương

Trai với thời cho thi đỗ khoa trường

Khôi nguyên thì nhất cử bảng vàng đề danh

Cô con gái thời cha mẹ thì lại dạy hiển vinh

Dạng rỡ muôn đình, rể ngọ sang đông

Sang đến mười ân nuôi con đủ cả vợ chồng

Con con thì cháu cháu, chắt chắt thong rong được thọ trường

Cả gì hơn ông bà phụ mẫu đại đường

Tử tôn huynh thịnh văn chương đời đời

Chuyện thập ân từ đó mà thôi.

 

Mời các bạn cùng nghe nhé!

Phần mở đầu của Thập Ân Phụ Mẫu

 

Phần nói về mười ân

http://mp3.zing.vn/bai-hat/Xam-Thap-An-Ha-Thi-Cau/IW677AOA.html
 

Cuộc đời của nghệ nhân Hà Thị Cầu được đạo diễn Lương Đình Dũng phác họa bằng 35 phút hình tư liệu quý báu. Anh quay cụ trong suốt hơn 2 năm, với hơn 1.200 phút, và dựng phim trong suốt 3 tháng. Đạo diễn Lương Đình Dũng chia sẻ : “Thông qua cuộc đời nghệ nhân Hà Thị Cầu, tôi muốn người xem hiểu được rằng, trong tiếng hát xẩm là tình người lớn lao và tình yêu âm nhạc đã hóa giải tất cả những nỗi bất hạnh của đời cụ. Với tôi, cụ là một giá trị xuyên thời gian, xuyên qua những loạn lạc, binh biến, cụ đối diện với những sự rẻ rúng khinh khi của người đời bằng tiếng hát và một tấm lòng nồng hậu”. (Theo Dân Việt)
 

Xẩm đỏ nói về cuộc đời nghệ nhân Hà Thị Cầu

 
Nguyễn Chí Thuận
 

Nguồn tham khảo:

1. Wikipedia : http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BA%A9m
2. Nghệ thuật hát Xẩm : http://www.hoiquandisan.com/showthread.php?1833-Ngh%E1%BB%87-thu%E1%BA%ADt-X%E1%BA%A9m
3. Bài viết của Bùi Trọng Hiền: http://tranquanghai.info/p2678-bui-trong-hien-%3A-hat-xam%3A-tieng-long-chang-nhe-mai-hat-hiu!.html
4. Nghệ nhân Hà Thị Cầu: http://danviet.vn/120783p1c30/nghe-nhan-hat-xam-ha-thi-cau-nhu-ngon-nen-truoc-gio.htm
5. Các loại đàn trong hát Xẩm : http://hatvan.vn/forum/showthread.php?t=17708
6. Truyền nhân của hát Xẩm : http://dantri.com.vn/xa-hoi/gap-hau-due-cua-nghe-nhan-hat-xam-ha-thi-cau-479112.htm
7. Xẩm Đỏ: http://honvietquochoc.com.vn/bai-viet/2208-cuoc-doi-ba-cau-qua-loi-xam-do.aspx
8. Xẩm : Nghệ thuật cội nguồn của dân gian http://www.baomoi.com/Home/GiaiTri/baotintuc.vn/Hat-Xam–Nghe-thuat-cua-coi-nguon-dan-gian/7334017.epi
9. Xẩm: Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp http://baoninhbinh.org.vn/news/8/2DE2A9/Hat-Xam-Di-san-van-hoa-phi-vat-the-can-duoc-bao-ve-khan-cap
10. Xẩm Đỏ : Lương Đình Dũng : http://danviet.vn/54449p1c30/ky-hoa-motbau-vat-dan-gian.htm