Chằn tinh bên bờ… tuyệt chủng
Điền Sao và con trong một màn diễn chằn truyền thống
Rơi vào “sách đỏ”
Từ ngôi nhà ẩm thấp, người đàn ông bước ra với nét mặt hằn học, đôi mắt đỏ ngầu như muốn “sinh sự” với người mới đến. Nhếch miệng phát những câu gầm gừ như tiếng sấm, khi người nghe chưa hiểu ông nói gì thì bất ngờ cặp nanh trồi ra giữa hai khóe miệng. Cặp nanh lúc đưa lên, lúc quặm xuống, lúc lại chĩa thẳng ra như muốn ăn tươi nuốt sống người đối diện…
Đó là hình ảnh hiếm hoi chúng tôi bắt gặp “chằn” Điền Sao thi triển dáng bộ ngoài đời. Nhân vật huyền thoại với hình ảnh biểu trưng cho một loại hình sân khấu độc đáo – dù kê, vang bóng một thời, nay đã rơi vào “sách đỏ”.
Nghệ thuật dù kê từ lâu trở thành niềm tự hào của người Khmer Nam bộ. Được sáng tạo bởi một nhà sư ở Trà Vinh, vào những năm 20 của thế kỷ trước, một thời cùng với hát bội, cải lương, dù kê phát triển rộng khắp vùng châu thổ Cửu Long. Không chỉ trong cộng đồng người Khmer Nam bộ, loại hình nghệ thuật này đã xuất ngoại và sớm được yêu thích, trở nên phổ biến ở Campuchia.
Trong các vở dù kê kinh điển, có một nhân vật tạo ra nhiều cảm xúc nhất khi xuất hiện là nhân vật chằn tinh. Hình ảnh chằn tinh không chỉ hiển hiện trên sân khấu mà còn len lỏi vào cuộc sống đời thường. Theo nhà nghiên cứu Sơn Lương, đối với những ông thầy tuồng, tuồng tích được dựng luôn phải có phe tốt và phe xấu – đại diện là chằn. Nó trở thành biểu trưng sân khấu của những nhân vật phản diện, mang đậm tính chất thế sự. Diệt chằn truyền thống trở thành quán tính thị hiếu của người Khmer.
Nhân vật chằn được vẽ mặt hao hao giống kép phiên, kép núi của hát bội hay hồ quảng. Điều khó nhất của các diễn viên đóng vai chằn là phải vừa ngậm nanh, múa võ, vừa đối thoại. Nanh chằn trong dù kê không phải được vẽ hay gắn cố định một chỗ, mà là nanh thật được giấu vào hai bên mép. Tùy theo diễn biến câu chuyện và trạng thái, tính cách của chằn mà nanh lồi ra theo kiểu nào, xuất hiện 1 hay 2 cái, đưa lên hay đưa xuống. Mọi động thái đều được điều khiển bằng lưỡi. Và vì vai chằn đòi hỏi công phu khổ luyện, nhiều lúc phải trả giá, nên người đóng vai này vốn đã hiếm giờ chẳng còn được mấy.
Những chằn tinh cuối cùng
Nghệ sĩ Điền Sao (Đoàn nghệ thuật Khmer Sóc Trăng) lôi từ hộc tủ ra cặp nanh dài khoảng 1 tấc, được gói cẩn thận trong tấm vải đỏ. Nó là đạo cụ đã theo anh từ khi khởi nghiệp, trải qua bao nhiêu ngọt đắng của đời nghề. Giờ anh là một trong những người hiếm hoi đóng được vai chằn trên sân khấu dù kê.
 “Chằn tinh” Điền Sao với màn ngậm nanh đặc trưng của dù kê – Ảnh: T.T |
Mê dù kê, 21 tuổi, anh chàng nông dân Điền Sao ở P.2, TP.Sóc Trăng (tỉnh Sóc Trăng) đứng ra thành lập hẳn một gánh hát, có lúc lên đến 30 diễn viên, đi lưu diễn gần xa. Chỉ được 2 năm, “ông” chằn đã kéo Điền Sao đến với sân khấu của đoàn nghệ thuật tỉnh. Lúc đó, Đoàn nghệ thuật Khmer Sóc Trăng thi tuyển diễn viên. Điền Sao dự thi với vai kép độc. Nhưng bất ngờ lại được yêu cầu diễn vai chằn, vì có người thấy Điền Sao diễn chằn ở sân khấu nhỏ khá đạt. Khác với nhiều vai diễn khác, vai chằn tinh trước tiên đòi hỏi người diễn có diễn được hay không, chứ chưa nói đến diễn hay hoặc dở. Lúc này, vai chằn tại đoàn đã có một cây đại thụ là NSƯT Thạch Wong đảm trách. Ngoài Thạch Wong, những người con của ông cũng noi theo cha diễn vai chằn. Còn Điền Sao, “nghiệp” chằn của anh bắt đầu từ việc đi khắp các chợ ở Sóc Trăng tìm mua đầu heo về bổ ra để… tìm lấy nanh. Phải mua hàng chục đầu heo anh mới tìm được chiếc nanh vừa ý.
Con đường nghệ thuật của các ông chằn kể ra cũng… chẳng nghệ thuật như thế. Đã vậy, khổ luyện để diễn vai chằn là một chặng đường gian nan. Nghệ sĩ Thạch Sovana, một chằn tinh khác của Đoàn nghệ thuật Khmer Triều An (Trà Vinh), kể rằng để luyện thành người đóng vai chằn, anh phải ngậm cái nanh trong miệng mấy tháng trời. Ban đầu, đưa cái nanh heo vô miệng, Sovana không sao tránh được buồn nôn. Cái nanh heo sao khớp với miệng người (?), chả trách anh chàng này tập đến nỗi… vạt cả các nướu răng, rách mép hàm, máu tuôn như nước. Hay những lúc lôi nanh lên, kéo nanh xuống, anh cắn phải lưỡi, chảy máu. Tuy vậy, không phải ai chuyên tâm khổ luyện đều thành công, mà phải cần có năng khiếu. Có đoàn hát vì thiếu vai chằn đã cho anh kép ngậm thử nanh và kết quả là nanh chằn chạy luôn vào dạ dày, báo hại phải chở đi phẫu thuật. Ngoài ngậm nanh thuần thục, người thủ vai này còn phải thuộc các bài võ dành riêng cho nhân vật phản diện được Khmer hóa, luyện thanh sao cho giọng la cũng nghe vang hơn, dữ tợn hơn. Chính vì khổ nhọc như thế mà ít người có thể đảm nhiệm được vai chằn một cách hoàn thiện trong nghệ thuật dù kê.
Ít người diễn vai chằn, sân khấu dù kê ngày càng hiếm sự xuất hiện của chằn hơn.
Bấm đốt ngón tay, Điền Sao cố moi trong trí nhớ xem còn ai giữ vai chằn nữa không: Thạch Wong ba anh đã mất, còn ông Tà Ót ở Tham Đôn giải nghệ, ông Phươl ở P.5 đoàn hát rã gánh giờ chạy xe ôm… Giờ cả Sóc Trăng chỉ còn anh và người em Đa Ra đứng trên sân khấu diễn vai chằn.
Tiến Trình
>> Hùng kê quyền vắng bóng truyền nhân
>> Truyền nhân của làng nghề bốn thế kỷ
>> “Truyền nhân” tranh thủy mặc
>> Truyền nhân võ Tây Sơn lên phim
>> Truyền nhân Khổng Minh, Chu Du
Những truyền nhân cuối cùng – Kỳ 2: Tiếng Chapei ngắc ngoải
18/06/2013 00:15
Người du ca núi đồi“Này những cụ già, những thanh niên, con gái ơi… Tôi có lời ca với tiếng đờn Chapei đây để đưa về những câu chuyện thế gian…”, văng vẳng điệu ca ngẫu hứng Cham rieng và tiếng đờn Chapei réo rắt, chìm nổi theo từng cơn gió hè oi ả. Bài hát vang ra ruộng rẫy, vọng qua núi đồi, chào đứa trẻ ra đời, theo người đàn ông say xuống mộ… Lời ca khan họa tiếng Chapei đã đi vào tiềm thức của nhiều người dân vùng Bảy Núi.
 “Huyền thoại” Chau Nưng bên cây đàn Chapei cũ sờn – Ảnh: Tiến Trình |
|
||||||||||||||||
Người ta gọi Chau Nưng (76 tuổi, ngụ ấp Phước Lợi, xã Ô Lâm, H.Tri Tôn, An Giang) là “người du ca núi đồi”. Gần nửa thế kỷ, bước chân trần đã băng rừng, vượt núi với cây đàn Chapei trên lưng đến với từng xóm làng, phum sóc từ Cô Tô, An Tức đến núi Cấm, núi Sam… Chau Nưng để lại nhiều giai thoại, những lời truyền miệng về một “nghệ sĩ thứ thiệt”. Nguồn cảm hứng bất tận của ông với điệu hát Cham rieng và ngón đàn không mỏi đã đưa ông ở một đẳng cấp đỉnh cao của môn nghệ thuật Khmer độc đáo này. Người dân xã Ô Lâm truyền với nhau rằng, có cây Chapei trên tay, Chau Nưng có thể hát hết ngày này qua ngày nọ mà không cần nghỉ ngơi. Thậm chí, khi Chau Nưng hát, tốp khán giả này nghe mệt nghỉ thì tới tốp khán giả khác đến; nếu bận vào rừng, ra rẫy cũng chẳng lỡ vì khi họ trở lại phum, sóc thì Chau Nưng cũng ngồi đó, những bài hát cứ trôi đi. Tiếng hát lúc trầm ấm đọng mãi trong tâm khảm người nghe; lúc giòn tan theo cái nắng, cái mưa; lúc ray rứt buồn vui thế sự… Những bài Cham rieng phần lớn là do ông ngẫu hứng trong lúc hát. Và có lẽ cũng chỉ có cây đàn Chapei mới đủ “kiên nhẫn” họa theo những bài hát như không bao giờ dứt ấy.
Cũng cần nói, Cham riêng Chapei là nghệ thuật có từ lâu đời của người Khmer Nam bộ. Cham riêng là hát theo lối “ca kể”, được người hát ứng tác dựa theo một chủ đề, một cốt truyện. Cham riêng là loại hình độc xướng được họa bởi tiếng đàn Chapei (một loại đàn cổ có cần dài với 12 phím âm). Do vậy, người biểu diễn Cham riêng Chapei ngoài biết hát và ứng tác được thì còn phải biết đàn Chapei. Vì là ngẫu hứng nên đàn lúc nào cũng phải theo hát. Bổng, trầm, khoan, nhặt… tuyệt nhiên không thể một người hát, một người đàn. Tuy Cham rieng đi chung với đàn Chapei, nhưng đàn không hòa điệu cho hát mà chỉ cất lên xướng họa sau mỗi đoạn hát. Sự phóng khoáng của Cham riêng đi với âm trầm ấm, sâu lắng của Chapei đưa người thưởng thức như bước vào một quyển sách mà mỗi trang là những âm bậc khác. Do hát Cham rieng chủ yếu dựa vào ứng tác, ít bài bản được soạn sẵn nên tuy mang tính đại chúng nhưng loại hát này tính lưu truyền không cao. Lại thêm những đòi hỏi của ngón đàn Chapei phải đạt đến mức điêu luyện mới chơi được Cham rieng Chapei nên loại hình này rất kén người học. Người vừa sáng tạo, vừa điêu luyện và… đủ sức để biểu diễn Cham rieng Chapei thì cả vùng châu thổ Cửu Long hiện đếm chưa đầy ngón tay, phần lớn họ ở tuổi “gần đất xa trời” và chẳng có truyền nhân.
Huyền thoại lẻ loi
Một thời nổi tiếng khắp vùng Thất Sơn rộng lớn, Chau Nưng có mặt ở khắp nơi từ chùa chiền, phum sóc… hễ có chuyện vui buồn, người ta thường đến tận nhà “mượn” ông đi biểu diễn. Chau Nưng gầy còm với chiếc đàn Chapei trên lưng, chân trần vượt bao quãng đường xa để mang Cham rieng Chapei đến cho mọi người. Nghe Chau Nưng tới, già trẻ bé lớn đều phải tranh thủ việc của mình để có thời gian ngồi quây quần nghe ngón đàn, lời hát đắm lòng.
Chau Nưng nói rằng, lúc sức khỏe còn tốt, ông thường xuyên ngồi đàn hát thâu đêm suốt sáng. Người nghe cũng ngồi hàng, ngồi lớp để Cham rieng Chapei dẫn vào thế giới những câu chuyện huyền hoặc, những bài học thế sự, cả những tuyên truyền lối sống… Nuôi dưỡng tâm hồn để hướng đến những điều tốt đẹp trong cuộc sống.
Quen biểu diễn trong không khí đó, nên nhiều lần được mời đi biểu diễn ở tỉnh, hay ra tận Hà Nội để đờn hát Cham rieng Chapei, trên sân khấu lớn, ông lại cũng… chẳng màng tới thời gian, không gian. Phải đợi khi được nhắc… quá giờ thì ông mới giật mình mang đờn bước ra khỏi sân khấu.
Một thời gian dài, lãnh đạo xã Ô Lâm tổ chức cho thu âm các bài hát “đặt hàng” Chau Nưng để hướng dẫn người dân mùa màng, đưa con tới lớp, sống tốt với mọi người… Thế nhưng, sự ngưỡng mộ của người dân đối với Cham rieng Chapei, với Chau Nưng đã không cho người nghệ nhân già một điều mà ông đã quá khát khao. Chau Nưng nói, ông chỉ lo sợ một điều là “hết là hết Cham riêng Chapei”. Hiện cả vùng Thất Sơn rộng lớn chỉ duy nhất mình ông còn biết đờn hát môn nghệ thuật này. Dạo trước, ông có nhận được 3 đệ tử tới nhà học Cham rieng Chapei. Thế nhưng, 2 trong số đó đã chết sớm vì rượu. Còn lại người cuối cùng là anh Chau Hôn thì không biết chữ, học mãi nhưng không lãnh hội được nên đâm nản.
Di sản Quốc GiaHôm chúng tôi tới nhà, Chau Nưng vui mừng cho biết Cham rieng Chapei đã được công nhận là di sản quốc gia. Chính quyền địa phương cũng hứa là sẽ tổ chức cho ông dạy một lớp Cham rieng Chapei cho đám nhỏ. Vui được đoạn, ông lại man mác: “Mà chắc tụi nhỏ bây giờ hổng thương nghề này đâu”.
Tiến Trình
>> Những truyền nhân cuối cùng – Chằn tinh bên bờ… tuyệt chủng
>> “Truyền nhân” tranh thủy mặc
>> Truyền nhân võ Tây Sơn lên phim
>> Truyền nhân ca trù
>> Truyền nhân Hùng Kê quyền
Đọt Chuối Non 