Viện Phát triển bền vững Tây Nguyên vừa tổ chức cuộc tọa đàm về việc ” làm thế nào đưa sử thi Tây Nguyên về lại với cộng đồng”. ( ngày 5-4-2011 tại Buôn Ma Thuột) Xin giới thiệu với các bạn trích đoạn bài phát biểu của Nay Jek  ( Y Jek Niê Kdam) một trong những ngưòi đã tham gia dịch sử thi, Êđê tại cuộc tọa đàm trên.

Linh Nga Niê Kdăm

Về điều kiện công tác, chúng tôi đều là những người làm kiêm nhiệm, vừa làm công việc chuyên môn chính của mình tại cơ quan, vừa tham  gia việc dịch thuật sử thi và một số tài liệu pháp luật khác nên thời gian nghiên cứu không được tập trung. Khả năng trình độ dịch văn học cũng như dịch thơ ( ở đây chủ yếu văn vần) còn hạn chê, hầu hết trong nhóm dịch thuật chưa ai  qua trường lớp biên dịch. Do vậy công tác dịch thuật không chuyên nghiệp, gặp nhiều khó khăn trong quá trình tra từ để diễn đạt.

Để  người đọc hiểu cặn kẽ và thấy rõ được nội dung cốt truyện, làm toát lên cái hay, cái đẹp; hiểu về giá trị đích thực của nó, đòi hỏi những người dịch phải có trình độ chuyên môn nhất định, dịch văn xuôi cũng như dịch thơ vần dày dạn kinh nghiệm; phải là  có trình độ  thông thạo song ngữ  văn học dân gian và tiếng Việt, cũng như một số yếu tố khác nữa về phê bình văn học… Tuy nhiên, vì đặc thù ngôn ngữ cũng như điều kiện khách quan, cần có người bản địa am hiểu  phong tục tập quán của một dân tộc mà sử thi ấy đang đề cập, thời gian qua có lẽ các nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên nói chung, các nhà nghiên cứu sử thi Êđê nói riêng, cũng gặp không ít khó khăn trong việc tìm kiếm người dịch,  truyền tải nội dung sử thi để kịp thời đưa vào xuất bản và đưa các tác phẩm sớm ra mắt công chúng. Đây là một nỗ lực rất lớn của lãnh đạo các cấp ngành cũng như các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực này.

Trong quá trình dịch thuật chúng tôi đã cố gắng truyền tải nội dung trung thực, tạm gọi là dịch thô, nhưng chắc chắn không tránh khỏi thiếu sót, đặc biệt vì từ ngữ trong sử thi rất phong phú và đa dạng. Nhiều từ cổ, những người dịch thuật chưa có thể diễn đạt hết ý để người đọc hiểu rõ được. Rất nhiều loại hoa đẹp,  cây quý gỗ hay tên gọi của những con thú được nhắc đến trong sử thi chưa thể tìm ra từ phù hợp để dịch; hoặc những lời nói vần bằng tiếng Êđê nghe rất hay, rất độc đáo nhưng khi dịch ra, truyền tải nội dung đó, không đủ từ để diễn đạt cho đúng, toát lên cái giá trị gốc cao đẹp của nó. Chúng tôi cố gắng vận dụng cách dịch từ, dịch câu và dịch nghĩa sao cho người ta hiểu đoạn văn đó, câu từ đó muốn nói lên điều gì. Dẫu sao đây cũng là một sự cố gắng góp phần gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa cổ truyền dân tộc.

Mặc dù còn hạn chế về trình độ, tầm hiểu biết nghệ thuật, về các mặt phản ánh của sử thi, nội dung cốt truyện nhưng tôi thấy trong sử thi đã từng dịch, ngoài những cái đẹp, cái hay, còn có nhiều bài học quý  giá mà cuộc sống của xã hội đương đại cần phải nghiêm túc, thẩm định, nghiên cứu và học theo. Đặc biệt lối ứng xử của người xưa được thể hiện qua các sử thi rất là văn minh, rất tài tình và khéo léo. Sử thi không những phản ánh về văn hóa tinh thần, thần thoại hóa để giải trí, để làm sướng cái tai người nghe không thôi, mà nó còn lột tả cả không gian, cô động tất cả các hoạt động, ứng xử, việc đi lại; cũng đã thể hiện trình độ  khám phá của người cổ trong  cộng đồng  xã hội Tây Nguyên rất bài bản. Rõ nét nhất là văn hóa cộng đồng, văn hóa tinh thần và giáo dục về ý thức bảo vệ môi trường, cách ứng xử với thiên nhiên.

Hiện nay, do văn hóa hiện đại đã du nhập, cùng với sự phát triển của  khoa học công nghệ , tạo điều kiện thuận lợi cho văn hóa mới,  mang tính phổ thông  phù hợp với nhiều tầng lớp, lứa tuổi hơn; đồng thời do cơ chế thị trường đã tác động đến đời sống ở các buôn làng nên sử thi Tây Nguyên không còn chỗ đứng trong lòng người dân. Thứ hai là môi trường diễn xướng không còn. Trước đây, người ta nghe sử thi từ các già làng nghệ nhân hát khan trong đêm thức khuya tại nhà có tang ma, lúc ngủ trên nương giữ rẫy hoặc trong những đêm nghỉ ngơi  lúc đi bắt cá bên bờ suối, sông hay đi săn bắn thú rừng. Trong buôn làng, có thể có nhiều người biết kể chuyện truyện cổ nhưng hát khan thì không nhiều vì nó khó hơn, ngoài biết kể, thuộc thông thạo nội dung cốt truyện thì phải có sức khỏe và gịong hát mới đáp ứng được. Do vậy, sự truyền bá lưu giữ sử thi trong cộng đồng buôn làng xưa  chỉ những người có tâm huyết,  say mê sử thi mới học lõm và theo được.

Ngày nay, để sử thi trở lại và tồn tại trong cuộc sống thường nhật của buôn làng, nên thông qua các đoàn thể ở xã, phường. Tại buôn làng phải có nhóm hay Câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa dân gian như Câu lạc bộ thơ, dân ca gặp nhau định kỳ, tạo thành phong trào tìm hiểu, học sử thi. Ngoài ra, thời gian tới thì sử thi Tây Nguyên cần được tiếp tục nghiên cứu, để không chỉ dành riêng cho các dân tộc bản địa chủ nhân của sử thi sử dụng và phát triển, mà còn cho tất cả các dân tộc anh em ở Việt Nam, thậm chí để  bạn bè quốc tế biết đến và thưởng thức cái hay, cái đẹp, giá trị đích thực của sử thi Tây Nguyên, Việt Nam.

Nên tìm những buôn nào có nghệ nhân già hay trẻ  còn biết hát khan, biết hát dân ca tổ chức giao lưu với nhau để cho thế hệ sau nghe và học lại . Hiện nay, khoa học đã phát triển, nhiều tác phẩm sử thi có giá trị đã được xuất bản, lời có sẵn chỉ tập trung dạy về cách hát, âm điệu cho lớp trẻ học, để sử thi Tây Nguyên sống lại giữa cuộc sống đương đại.

Rất may, chúng ta đã hành động kịp thời nên nhiều tác phẩm sử thi quý như Dam San, Y Khing Ju, Dăm Yi, Sum Blum, Y Gung Dăng, Anh em Klu Kla, Mdrong Dam, Dăm Băng Mlan, Dăm Bhênh và H’Bia H’Nhí, Dăm Yi chặt đọt mây, Chim Jhưng và H’Bia Knhit và nhiều tác phẩm khác, đã được ghi lại….Mỗi tác phẩm đều có sự phản ánh, biểu dương cái hay, cái đẹp, có giá trị khác nhau. Thứ hai nữa là chúng ta đã kịp thời ghi âm nghệ nhân Y Nuh Niê, ở huyện Krông Pach, một người mà tôi cho rằng đầu óc chứa đựng những tư liệu sống vô cùng to lớn. Nghệ nhân Y Nuh Niê năm nay gần 90 tuổi, rất già yếu, không còn có thể đi lại được; nghe nói cũng nặng tai, không đối thoại bình thường như trước. Ông thuộc và có thể hát đầy đủ 18 loại sử thi khác nhau, sử thi dài thì thời lượng ước chừng như Dam San khoảng 500 trang, hay sử thi Y Gung Dăng trên 500 trang, ngắn thì cũng hơn 200 trang. Nếu không hành động kịp thời thì rất nhiều sử thi bị mất đi. Ví dụ, sử thi Dăm Điêng ở huyện Krông Năng đã mất vĩnh viễn, vì nghệ nhân biết hát khan sử thi này đã về với ông bà và mang theo bên mình sử thi Dam Điêng mãi mãi. Đó là mà tôi vô cùng nuối tiếc nhất trong sự nghiệp nghiên cứu và giữ gìn văn hóa cổ truyền Êđê.

Chính vì vậy, theo tôi việc đưa sử thi trở lại với đời sống buôn làng là rất cần thiết. Với vai trò là  người dịch thuật cũng như nghiên cứu văn hóa cổ truyền dân tộc, tôi mạn phép đề đạt một số phương thức sau :

1.Mở lớp truyền dạy sử thi cho lớp trẻ

2.Chọn những sử thi đã ghi âm với âm thanh rõ, đạt tiêu chuẩn đem nhân bản rồi phát trên các phương tiện thông tin đại chúng. Cụ thể là Đài Phát thanh và Truyền hình khu vực và các địa phương, trên hệ thống loa công cộng của xã, buôn vào những giờ cụ thể hàng ngày.

3.Soạn lại những tập sách mỏng, kể một cách ngắn gọn sử thi, in song ngữ, rồi cấp không cho đồng bào.

4.Nếu có thể chuyển sử thi thành truyện tranh, phim hoạt hình, phim truyện để phục vụ đời sống văn hóa của đồng bào.

Ngoài ra, mở những lớp truyền dạy, phân tích nội dung sử thi. Chắt lọc những nội dung mang tính giáo dục về ý thức bảo vệ môi trường, về văn hóa ứng xử, những nội dung mang tính giáo dục xuyên suốt như sự bình đẳng giới, đề cao vai trò của phụ nữ cho lớp thanh niên. Đặc biệt, truyền dạy cho cán bộ dân vận, mặt trận và văn hóa ở xã, phường. Đem sử thi giảng dạy trong các trường cao đẳng sư phạm, trường nội trú ở các địa phương có đông đồng bảo bản địa, vùng sử thi làm  bộ môn phụ trong các tiết học. Đồng thời tổ chức thi tìm hiểu và kể khan hàng năm tại các buôn làng vào những dịp lễ hội truyền thống để khuyến khích lớp trẻ quay trở lại tìm hiểu và say mê sử thi. Đến bây giờ vẫn còn nhiều người thích sử thi. Trong đó,  lớp tráng niên, phụ lão, còn lớp trẻ ở các buôn làng xa xôi, điều kiện khó khăn thì vẫn mê sử thi.

Tôi đến với sử thi chưa lâu lắm. Mặc dù hồi còn trẻ cũng đã từng nghe, thấy các nghệ nhân hát kể khan ở nhiều môi trường diễn xướng khác nhau. Nhưng lúc ấy chỉ biết nghe, chưa hiểu sâu hết giá trị của nó, nghe nhiều, thấy nhiều nhưng không đọng lại trong mình cái gì về sử thi. Đến khi tham gia công tác dịch một số tác phẩm sau này, mới thấu hiểu giá trị lớn lao của nó đối với đời sống tinh thần của bà con các buôn làng.Chính vì thế,  nếu tìm hiểu hết giá trị của nó, đúng là sử thi không phải chỉ dừng lại ở văn hóa cổ truyền truyền miệng đơn thuần, mà nó còn có thể giúp người Tây Nguyên chúng ta điều chỉnh nhiều lĩnh vực  trong đời sống xã hội, thậm chí cả về mặt tư tưởng. Đó quả là một kho tàng quý báu vô ngần, mà cha ông xưa đã để lại , chúng ta phải cùng nhau gìn giữ lấy.