Ăn no rồi lại nằm khoèo
Nghe giục trống chèo vỗ bụng đi xem
Chẳng thèm ăn chả ăn nem
Thèm no cơm tẻ, thèm xem hát chèo.

Chèo là một môn nghệ thuật sân khấu dân gian có ảnh hương rất sâu rộng trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân lao động vùng đồng bằng Bắc Bộ. Ra đời tại kinh đô Hoa Lư (Ninh Bình) do vũ ca tài ba Phạm Thị Trân sống dưới triều nhà Đinh (thế kỷ X) sáng lập, sau đó phát triển lan rộng ra các vùng nông thôn đồng bằng Bắc Bộ.

Trong sự phát triển đó có một mốc quan trọng là thời điểm một binh sỹ quân đội Mông Cổ đã bị bắt ở Việt nam vào thế kỷ 14. Binh sỹ này vốn là một diễn viên nên đã đưa nghệ thuật Kinh kịch của Trung Quốc vào Việt Nam. Trước kia chèo chỉ có phần nói và ngâm các bài dân ca, nhưng do ảnh hưởng của nghệ thuật do người lính bị bắt mang tới, chèo có thêm phần hát.(Người Làm Báo)

Chèo là loại hình sân khấu truyền thống mang đặc điểm diễn kể dân gian, được cấu tạo bằng hai nhân tố cơ bản: tích và trò. Tích là cốt truyện kể bằng văn học, còn trò là nghệ thuật diễn đạt cốt truyện đó trên sân khấu. Nội dung của các vở Chèo lấy từ những truyện cổ tích, truyện Nôm; được nâng lên ở mức cao bằng nghệ thuật sân khấu mang giá trị hiện thực và tư tưởng sâu sắc. Trong Chèo, cái thiện luôn thắng cái ác, các sỹ tử tốt bụng, hiền lành, luôn đỗ đạt, còn người vợ thì tiết nghĩa, cuối cùng sẽ được đoàn tụ với chồng. Lối Chèo thường diễn những việc vui cười, những thói xấu của người đời như các vai: Thầy mù, Hương câm, Đồ điếc trong vở “Quan Âm Thị Kính”; hay tính nhân đạo như trong vở “Trương Viên” (ĐH Sư Phạm Nghệ Thuật Trung Ương)

Trò diễn trong Chèo là sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật múa, âm nhạc và kịch bản văn học. Trong đó múa là một hình thức biểu đạt quan trọng của nhân vật, làm sinh động vở diễn và cuốn hút người xem. Có ba hình thức múa chính trong Chèo là múa trang trí, múa minh họa và múa tính cách (có nhà nghiên cứu còn nêu thêm một loại nữa là múa hành động). Chèo cũng đã sân khấu hóa rất nhiều điệu múa dân gian, múa nghi lễ tôn giáo hoặc là mượn từ nghệ thuật hát Tuồng. Trong năm mô hình cơ bản của nhân vật Chèo là sinh, đào, hề, lão, mụ thì sinh, đào, hề thường sử dụng múa nhiều hơn( những nhân vật tiêu biểu như Súy Vân giả dại, Thị Mầu lên chùa).

Âm nhạc là cốt lõi của nghệ thuật sân khấu Chèo. Trong đó về phần hát bao gồm hơn một trăm các làn điệu chia thành các hệ thống khác nhau. Còn phần đàn thì Chèo sử dụng tối thiểu hai loại nhạc cụ dây là đàn Nguyệt và đàn Nhị và có thể thêm cả Sáo. Ngoài ra còn một nhạc cụ quan trọng nữa là tiếng Trống ( trống cái, trống cơm, trống con, thanh la, mõ) và Chũm chọe. Trong đó trống con dùng để giữ nhịp cho hát, cho múa, và đệm cho câu hát. Âm nhạc trong Chèo ngày càng hấp dẫn và đa sắc màu khi có sự giao thoa giữa âm nhạc dân tộc và hiện đại.

Một số vở chèo tiêu biểu:

• Trần Tử Lệ
• Tuần Ty Đào Huế
• Quan Âm Thị Kính
• Lưu Bình-Dương Lễ
• Từ Thức gặp tiên
•  Kim Nham
• Chu Mãi Thần
•  Nghêu sò ốc hến
• Bài ca giữ nước
• Đồng tiền Vạn Lịch

Ngày nay, Chèo cũng như các bộ môn nghệ thuật truyền thống khác như Xẩm, Chầu văn, Ca trù, Tuồng, hay Cải Lương đang gặp phải rất nhiều khó khăn khi phải chuyển mình (thay đổi tích, trò .v.v) để có thể tồn tại và phát triển.

Mời các bạn cùng xem để cảm nhận vẻ đẹp của Chèo nhé.

Trích đoạn “Thị mầu lên chùa” trong vở “Quan Âm Thị Kính” do nghệ sĩ ưu tú Thu Huyền biểu diễn:
http://www.youtube.com/watch?v=5eeUabAsNE0

Trích đoạn “Súy Vân giả dại” trong vở “Kim Nham” do nghệ sĩ ưu tú Khắc Tư vai Kim Nham và nghệ sĩ ưu tú Thúy Ngần vai Súy Vân:

Trích đoạn “Hề cu sứt” trong vở “Kim Nham” do nghệ sĩ ưu tú Xuân Hinh vai Cu Sứt
nghệ sĩ ưu tú Thu Huyền vai Súy Vân, nghệ sĩ Tuấn Kha vai Huyện Tể, nghệ sĩ Quốc Phòng vai Kim Nham:
http://www.youtube.com/watch?v=64dIrDGXK8I

Eleanor Clapham Hoang Lan – Đam mê nghệ thuật dân gian.

Nguồn tham khảo:

1. Chèo – wikipedia : http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A8o
2. Bàn về cái bi hài trong chèo cổ – VN Time : http://vntimes.com.vn/san-khau/cheo/17828-ban-ve-cai-bi-cai-hai-trong-cheo-co.html
3. Tìm hiểu nghệ thuật Chèo – Người Làm Báo : http://www.nhabaobinhdinh.vn/news/detail/tim-hieu-nghe-thuat-cheo-6140.html
4. Nghệ thuật hát Chèo – Cuộc sống Việt: http://www.cuocsongviet.com.vn/index.asp?act=detail&mabv=1677
5. Múa tính cách trong Chèo trong giai đoạn hiện nay – Văn Hóa Nghệ Thuật: http://vhnt.org.vn/NewsDetails.aspx?NewID=476&cate=139
6. Vài nét về vai trò của dàn nhạc trong sân khấu Chèo truyền thống – ĐH Sư Phạm Nghệ Thuật Trung Ương : http://www.spnttw.edu.vn/Pages/ArticleDetail.aspx?siteid=1&sitepageid=131&articleid=1638
7. Nghệ thuật Chèo sẽ đi về đâu – Dân Trí : http://dantri.com.vn/van-hoa/nghe-thuat-hat-cheo-se-di-ve-dau-618589.htm
 
Nguyễn Chí Thuận