“Khau  cút” là một biểu tượng trang trí trên nóc nhà sàn, nơi hai đầu hồi của nhà người Thái Đen Tây Bắc. “Khau  cút” không chỉ làm đẹp cho ngôi nhà, mà còn ẩn chứa những ý nghĩa nhân sinh sâu sắc.

Ngôi nhà sàn của người Thái Đen – Tây Bắc bao giờ hai đầu hồi cũng có cấu trúc khum khum như mai rùa – tiếng Thái gọi là tụp cống, vừa tạo dáng, vừa gợi sự liên tưởng  tới sự chắc chắn, bền vững. Khau cút gồm hai thanh gỗ bắt chéo nhau hình chữ X, đóng trên hai đầu đòn nóc – tiếng Thái là tiêu bôn. Trên “Khau  cút” được trang trí nhiều hoa văn, hoạ tiết như: Búp cây guột – “cút lo ngong, hoa sen – “bók bua, hình trăng khuyết – “bươn hai bín”

Khau  cút trước hết để chắn gió cho mái tranh hai đầu hồi – pảy lốm, dẫn dần các nghệ sỹ dân gian, bằng trí tưởng tượng phong phú và bàn tay  tài hoa của mình đã mô phỏng tự nhiên, tạo nên những hoa văn, hoạ tiết trang trí cho “Khau  cút có một vẻ đẹp hoàn hảo, chuyên chở những ý nghĩa nhân sinh cao đẹp.

Trước hết là những hình cút cuốn tròn như búp cây guột – cút lo ngong từng chùm nối tiếp nhau. Hình búp cây guột được thể hiện thành những hình kỷ hà và hoạ tiết lập lại trên khăn piêu của chị em người Thái, tạo nên một vẻ duyên dáng và gần gũi. Các bản làng của người Thái thường quần tụ ven suối, chân đồi, nơi đâu cũng rất nhiều búp cây guột xoáy trôn ốc đung đưa trong gió, để rồi tự lúc nào cút lo ngong. Từ thực tế cuộc sống bước vào đời sống nghệ thuật của người Thái một cách sống động.  Khau cút cũng được trang trí hình hoa sen. Người Thái Đen có câu:  Khau  cút tẻm lai bua/ Xinh dua tẻm lai én/ Nhả ca bén tin con, có nghĩa là Khau cút vẽ vân sen, đầu kèo vẽ vân én, mái nhà xén bằng dui, như tiêu chí về vẻ đẹp của một ngôi nhà người Thái. Trên Khau Cút còn có những hình trăng khuyết, từng đôi hướng vào nhau.

Nói về sự tích và ý nghĩa của biểu tượng Khau cút có nhiều ý kiến khác nhau. Có ý kiến cho rằng đó là cặp sừng trâu cách điệu, biểu tượng của một nền văn minh lúa nước. Có ý kiến cho rằng với trang trí hoạ tiết hoa sen, Khau Cút có ít nhiều liên quan tới đạo Phật. Lại có ý kiến cho rằng, với hoạ tiết hình trăng, Khau  cút gắn với cuộc thiên di tìm miền đất hứa của người Thái ở thế kỷ XI, anh em luôn nhớ về nhau.

Theo ý kiến của giáo sư Cầm Trọng: “Như vậy ý kiến cho rằng Khau  cút có từ ngọn cây guột mà tiếng Thái gọi là cút lo ngong là có lý hơn cả”. (Người Thái ở Tây Bắc Việt Nam – Nhà xuất bản Khoa học xã hội, năm 1978, trang 409).

Như vậy có thể nói Khau  cút lúc đầu với tác dụng chủ yếu để chắn gió cho  mái tranh, các nghệ nhân dân gian mô phỏng tự nhiên trang trí cho Khau Cút thêm đẹp và dần dần các thế hệ khai thác ý nghĩa nhân sinh phù hợp với quan điểm và trỡnh độ thẩm mĩ của mỗi người và  thời đại.

Một số dân tộc ở Tây Bắc, Tây Nguyên và một số nước nước ở đông nam  Á cũng có nhưng biểu tượng trang trí theo mô típ khau cút, ví dụ dân tộc Khơ Mú có khau cụm làm bằng hai thanh tre, gỗ xẻ rãnh ở dọc răng cưa, tượng trưng cho một loại tiền cổ bằng vỏ ốc của thổ dân một số bộ tộc cổ ở Tây Bắc Việt Nam và Lào, ghộp thành hình chữ X. Khau cụm tượng trưng cho sự giầu sang, quyền quí.

Xưa người Thái Tây Bắc có đến năm lọai khau cút:

–  “Khau cút pang” (còn gọi là khau cút mải): làm bằng hai thanh tre hoặc gỗ bắt chéo nhau không trang trí hoa văn, họa tiết, trần trụi như nhà người đàn bà góa ( me mải) nghèo khổ.

-“Khau cút quai”: Làm theo mô típ hình sừng trâu, biểu tượng của một nền văn minh lúa nước.

– “Khau cút chim may”: Mô phỏng mô típ hình trăng khuyết.

– “Khau cút căm”- tức khau cút vàng: Thường làm bằng gỗ, khắc nhiều hoa văn , họa tiết, có một thanh gươm bên dưới tượng trưng cho quyền lực.

– “Khau cút pua” – tức khau cút vua ban, còn có nghĩa là khau cút chùm, hay “ khau cút bua”, tức là khau cút hình hoa sen, được chạm trổ cầu kỳ và rất đẹp.

Ba loại khau cút dưới xưa chỉ dành riêng cho giới quú tộc, còn hai loại trên dành cho người nghèo hoặc có địa vị xã hội thấp kém.

Song dù Khau  cút mang hình dáng và có những ý nghĩa như thế nào, thì hình tượng Khau cút đó góp phần không nhỏ làm phong phú them nền văn hoá của dân tộc Thái và mỗi người Thái Đen Tây Bắc, mỗi khi bắt gặp hình tượng. Khau cút trên nóc ngôi nhà sàn thân thương lại thêm ấm lòng, gắn bó hơn với gia đình, bản mường, đất nước.

          Trần Vân Hạc