Chào các bạn,

Trong kho tàng dân ca Việt Nam, hát Xoan là một loại hình dân ca có thể coi là xuất hiện sớm nhất của người Việt. Hát Xoan còn có nhiều tên gọi khác là hát Cửa Đình, hát Lãi Lèn, hát Đúm ,hát Thờ và hát Xuân. Là một loại hình hát phục vụ lễ nghi thờ vua Hùng, thờ thần, thành hoàng làng và cầu mong cho mưa thuận gió hòa, nhà nhà no đủ, quốc thái dân an. Những điệu Xoan cổ chỉ còn được lưu giữ ở bốn phường Xoan gốc là thôn An Thái, xã Phượng Lâu và thôn Thét, thôn Phù Ðức, thôn Kim Ðái, xã Kim Ðức, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ.

Hát Xoan thường được các phường xoan biểu diễn tại cửa đình, miếu làng vào dịp khai xuân (từ 5-1 âm lịch cho đến ngày 10-3 âm lịch vào dịp lễ hội Đền Hùng). Mỗi phường xoan có một ông trùm, 4 hay 5 kép và từ 12  đến 15 đào, giữ một số cửa đình nhất định. Trang phục của phường Xoan là do đào kép tự trang bị lấy. Nam sắm mỗi người một chiếc áo the dài và bộ quần áo trắng, khăn xếp. Y phục của một cô đào gồm một áo tứ thân, một cặp áo cánh tơ tằm, một khăn vuông thâm, một khăn vấn bằng vải nâu tím, đôi thắt lưng màu và yếm màu hay yếm trắng.(theo Cinet).

Cũng giống như một số loại hình dân ca thuộc đồng bằng Bắc Bộ, hát Xoan là một loại hình diễn xướng tổng hợp bao gồm: hát, múa, nhạc và trình diễn sân khấu. Điểm đặc biệt ở chỗ hát Xoan có một trình tự biểu diễn rất chặt chẽ, được chia thành ba phần là hát lễ nghi, hát quả cách (quả tức là điệu hát, còn cách là phương thức trình bày điệu hát) và hát trao duyên.

Mở đầu là hát lễ nghi có nội dung ca ngợi và thỉnh cầu Hùng Vương cùng các thần linh giáng tọa và ban phúc cho dân làng, cho phép dân làng được vào hội hát.

Tiếp theo là hát quả cách có nội dung mô tả đời sống và sinh hoạt ở nông thôn, ca ngợi vẻ đẹp thiên nhiên hoặc kể chuyện cổ tích xưa. Mỗi quả cách có cấu trúc ba phần: giáo cách (mở đầu) – đưa cách (phần giữa) – kết cách (phần cuối). Hát Xoan có 14 quả cách – điệu hát, mỗi quả cách là một bài văn vần đọc ngâm giọng khác nhau.

Cuối cùng là hát trao duyên – hát hội – là hình thức phong phú và sinh động nhất của hát Xoan. Ngày xưa người ta gọi là hát “Đi chơi bợm gái” (bợm gái là bạn gái, đi chơi bợm gái là hát cùng bạn gái). Đây là cơ hội cho các đôi trai gái gặp gỡ, giao lưu. Trong giai đoạn này người xem cũng được tham gia vào hát, múa, đối đáp, dựng các hoạt cảnh hay các trò chơi.

Nghệ thuật hát Xoan còn độc đáo ở chỗ là chỉ cần có một chiếc trống làm nhạc cụ giữ nhịp, kết hợp với các kép và đào hát đan xen với nhịp điêu và tiết tấu rõ ràng. Tưởng chừng như rất đơn giản và đơn điệu, nhưng khi âm nhạc, lời ca và điệu múa hòa quện vào nhau trong không khí tươi vui của ngày hội khai xuân, cùng với ý nghĩa tâm linh sâu sắc đã làm cho hát Xoan trở lên đầy hấp dẫn và ấn tượng.  Đây cũng là điểm để UNESCO công nhận hát Xoan – Phú Thọ là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại vào ngày 24/11/2011 tại Bali, Indonesia.

Hiện nay, toàn tỉnh Phú Thọ có 120 người hát và biết hát Xoan, trong đó có 69 nghệ nhân, 31 người có độ tuổi từ 80 đến 104 và chỉ có tám người có khả năng truyền dạy. Tổng số người tham gia các phường Xoan là 81 người thì chỉ có 49 người biết hát.(theo VietnamPlus và Tâm Học).

Chúng ta hy vọng rằng, với những nỗ lực bảo tồn của tỉnh Phú Thọ cùng với sinh hoạt văn hóa tâm linh và phong tục tập quán lâu đời, hát Xoan sẽ còn được lưu truyền mãi cho muôn đời sau.

Mời các bạn cùng nghe nhé!

Một số tiết mục biểu diễn hát Xoan do Giáo sư – Tiến sĩ Trần Quang Hải – nhà nghiên cứu âm nhạc truyền thống – ghi hình tại Phú Thọ:

 

Văn hóa toàn cảnh: Đêm hát Xoan-Phú Thọ. Theo giáo sư Tô Ngọc Thanh – Chủ tịch hội văn nghệ dân gian Việt Nam – hát xoan mang nhiều giá trị khác nhau: giá trị lịch sử, giá trị văn hóa, giá trị âm nhạc, giá trị nghệ thuật múa và giá trị cộng đồng.

 

Nguồn tham khảo:

1. Hát Xoan – Wikipedia: http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1t_xoan
Hát Xoan: Ngân vang loại hình nghệ thuật độc đáo – VietnamPlus : http://www.vietnamplus.vn/Home/Hat-Xoan-Ngan-vang-loai-hinh-nghe-thuat-doc-dao/201111/114670.vnplus
2. Hát Xoan Phú Thọ: Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp – Cinet: http://www.cinet.gov.vn/userfiles/file/2012/hatxoan12/index.html
3. Hát Xoan – Cục Di Sản Văn Hóa : http://www.dch.gov.vn/pages/news/preview.aspx?n=347&c=40
4. Khám phá di sản văn hóa phi vật thể: Hát Xoan – Tâm Học: http://tamhoc.com/2013/01/kham-pha-di-san-van-hoa-phi-vat-the-hat-xoan/
5. Hát Xoan, nghệ thuật văn hóa độc đáo của dân tộc – Quê Hương Online: http://quehuongonline.vn/VietNam/Home/Ban-sac-van-hoa/Gioi-thieu-ban-sac-van-hoa/2012/01/4796336B/
 

Nguyễn Chí Thuận