Chúng tôi đáp chuyến xe đi Bình Dương. Ông Tèo – một người dân ở ấp Mũi – cũng vậy. Chẳng lạ gì nhau, bởi ông là nhân vật phóng sự của chúng tôi năm ngoái. Nhìn tình cảnh, không hỏi cũng biết ông Tèo đang đi đâu và vì sao. Bởi độ này năm trước, khi chúng tôi ngồi lai rai tại nhà ông – căn nhà hai mặt tiền trống huơ trống hoác ở ấp Mũi – đã nghe ông than: “Tương lai mờ mịt, tui đang tính đưa cả nhà đi Bình Dương làm công nhân. Trong ấp có mấy gia đình vừa bỏ đi Bình Dương, thấy tương lai lắm…”.

Ông Tèo sống bằng nghề đánh bắt thủy sản, ngày được ngày mất, nhưng ngày được nhất cũng chỉ 50.000 đồng; vợ ông bán chuối chiên, nhưng sáng chiên tối phải ăn trừ cơm, vì chẳng mấy người mua. Nghèo không lối thoát, người vùng “đất hứa” Cà Mau như ông cũng toan tính chuyện lên đường đi tìm “đất hứa”. Và bây giờ, chúng tôi ngồi bên nhau, nhưng là trên chuyến xe đò Cà Mau – Bình Dương. Ông Tèo rơm rớm nước mắt: “Nào ai muốn rời nơi chôn rau cắt rốn, gắn bó hơn nửa đời người. Nhưng không đi không còn đường sống…”.

Khác với miền Trung, người dân ở những vùng tận cùng tổ quốc như Cà Mau, Bạc Liêu, Sóc
Trăng… thường khoá nhà đi làm công nhân, cả nhà từ già trẻ lớn đều ra đi. Ông Tèo lý giải: “Lên đó sẽ thuê một nhà trọ, ai có sức thì đi làm việc, ai không có sức thì ở nhà chợ búa, cơm nước. Phải đi cả gia đình như vậy mới dành dụm được tiền, còn đi một mình, làm bao nhiêu xài bấy nhiêu, có khi không có tiền xe để về quê lễ tết”.

“Phong trào” đi làm công nhân ở Bình Dương, TP.Hồ Chí Minh… của người dân các tỉnh này bắt đầu cách nay 5 năm, khi “phong trào” phá lúa nuôi tôm của người dân trong khu vực bắt đầu thoái trào. “Cứ sau mỗi vụ tôm thất bát, nợ nần chồng chất, nơi này nơi kia lại có gia đình đóng cửa gồng gánh bỏ xứ đến nơi khác làm ăn” – ông Phan Văn Tuấn – ở xã Tân Tiến, huyện Đầm Dơi, một trong những vựa tôm của Cà Mau ngày trước – kể.

Ngoài những người nuôi trồng thua lỗ, nguồn công nhân ở đây còn có những gia đình không đất sản xuất, không vốn làm ăn, vào rừng chặt củi đốt than thì bị đuổi, ra biển bắt cá thì bị rượt do đất rừng, mặt nước ở đâu cũng có chủ. Cùng đường không lối thoát, họ đành ngậm ngùi ly hương.

“Những ngày đầu, việc người dân bỏ xứ đi làm công nhân ngoại tỉnh là chuyện động trời, xôn xao cả ấp, cả xã, nhưng giờ thì quá nhiều thành ra bình thường. Có khi còn được nhắc đến như tấm gương lên Bình Dương làm công nhân để có tương lai; ông C, bà Đ sau mấy năm đi làm công nhân về cất được nhà, trả được nợ. Chừng đó thôi cũng để người ta coi việc làm công nhân ở Bình Dương là lối thoát gần như duy nhất, và số người ở đây lên đó luôn năm sau cao hơn năm trước”.

Bây giờ lang thang ở các vùng quê từ Cà Mau lên Bạc Liêu, qua Sóc Trăng…, ở đâu chúng tôi cũng nghe, cũng thấy những ngôi nhà cửa đóng then cài lạnh lẽo, vườn tược bỏ hoang, cỏ mọc um tùm, mà những chủ nhân của nó đang chen chúc trong phòng trọ chật hẹp trên các thành phố để làm thuê. Theo thống kê của Sở LĐTBXH tỉnh Cà Mau, đến thời điểm này, số người bỏ xứ đi lao động ở Bình Dương, TP.Hồ Chí Minh và các tỉnh lân cận là hơn 36.000 người.

Ở Bạc Liêu có ít hơn, nhưng cũng trên 20.000 người… Nhưng nghịch lý là trong lúc toàn tỉnh Cà Mau có đến hơn 36.000 lao động đang làm công nhân ở Bình Dương, TP.Hồ Chí Minh. thì ngay tại Cà Mau, các khu công nghiệp lại không tuyển đủ công nhân cho mình. Theo lý giải của ông Phan Văn Tuấn, nguyên nhân do tâm lý xấu hổ với hàng xóm, bạn bè… của đa số người dân ở đây. “Họ cho rằng làm công nhân là thấp kém, là việc cực chẳng đã, nên có làm thì phải đi thật xa để không ai biết”.

“Sự nhàn rỗi đến chây lười”

Khởi đầu là tò mò về một hiện tượng lạ, để rồi theo năm tháng đã thành nỗi ám ảnh của chúng tôi với câu hỏi không lời đáp: vì sao một vùng đất đai rộng lớn, phì nhiêu, vốn “ngày xưa sống dễ tới mức, chỉ cắm đại cần câu xuống kênh là có đủ cá ăn cả ngày”, nay lại có nhiều người khốn cùng đến mức phải bỏ xứ mà đi?

Buổi trưa tại một khu du lịch sinh thái ở ấp 12, xã Khánh Lâm, huyện U Minh, tỉnh Cà Mau. Thức ăn vừa dọn ra trên bàn với đầy đủ cá, rau – đặc sản của rừng U Minh – thì anh Thịnh – người mời cơm chúng tôi – lôi trong túi xách ra một nhúm ớt hiếm nguyên trái. Anh khoe “phải hái từ… Sóc Trăng, chứ ở đây không có”. Chúng tôi giật mình nhìn quanh, cả một khu du lịch sinh thái rộng mênh mông, nhưng ngoài những chòi lá và hồ nước, còn lại là đất trống, và chỉ toàn cỏ, tuyệt không có một loại hoa màu gì.

Đó là thực trạng phổ biến của không riêng người dân ở vùng U Minh. Nhìn những khu đất trống chúng tôi cứ tiếc ngẩn ngơ với những hình dung: Chỗ này sẽ là những luống khoai, chỗ kia là giàn mướp đắng, bên cạnh là giàn bầu, xa xa là vườn cải, đằng kia là những bụi ớt… “Đất trống nhiều, sao không trồng rau, cải, riềng, ớt, bầu bí… bán kiếm tiền?” Câu hỏi này, chúng tôi hỏi từ mũi Năm Căn qua rừng U Minh, hỏi từ Bạc Liêu đến Sóc Trăng, hỏi lên cả An Giang, Đồng Tháp, Bến Tre… và ở đâu cũng nhận câu trả lời từ người dân, đại ý: “Ngoài chợ người ta bán đầy, chừ mình trồng, bán ai mua”. Hỏi tiếp: “Sao không trồng mà ăn hằng ngày, khỏi mất công ra chợ mua tốn tiền?”. Trả lời: “Ôi, cần thì… ra chợ mà mua, ở ngoải thứ gì chẳng có (!)”.

Phụ huynh cũng… “đi học” theo con. Ảnh: Nhật Hồ

Xã Tân Tiến, huyện Đầm Dơi (tỉnh Cà Mau) một ngày đầu tháng 5. Mới 6 giờ sáng, chưa kịp đánh răng, đã thấy quán cắt tóc gội đầu nữ ở đối diện các em cho đến các chị, các bà đứng ngồi. Họ đang chờ đến lượt mình sơn sửa móng tay, móng chân(!). Thấy chúng tôi ngạc nhiên, ông Hùng chủ nhà, gốc miền Trung, cười: “Phần lớn phụ nữ ở đây là vậy đó, họ sướng lắm, hầu như không đụng tới việc nặng nhọc, chỉ lo làm đẹp”. Rồi ông thở dài, mắt xa xăm: “Đôi khi nhìn họ thấy thương mạ mình, chị mình ở quê, quần quật từ sáng đến khuya không hết việc…”.

La cà vào quán càphê cạnh trường tiểu học, chúng tôi sốc hơn với những gì mình chứng kiến. Bắt đầu là những chiếc tắc ráng của các phụ huynh chở con đi học, ầm ào cập bến ngay dưới chân quán càphê.

Ngạc nhiên là, sau khi những cô cậu vào lớp, những ông bố, bà mẹ không quay về mà neo lại rồi lên bờ. Họ tụ lại càphê tán gẫu, bàn chuyện học của con, chuyện tôm xuống giá, chuyện tối qua đổ vuông được – mất… Xong càphê, họ chuyển qua… đánh bài ăn tiền. Cứ 4 người một bàn, họ sát phạt nhau từ sáng sớm đến trưa, khi tan trường mới chịu dừng lại đưa con về.

Ông Hùng mỉa mai: “Trong này toàn cha mẹ đi học cùng con cái. Nhưng trong lúc con cái học chữ, thì cha mẹ học bài 52 con”. Cũng theo ông Hùng, những phụ huynh “đi học” với con là những người sống bằng nghề nuôi tôm. “Dân nuôi tôm rảnh rỗi lắm, chỉ ban đêm người ta mới ra vuông tôm canh giữ, đổ tôm để sáng mai đi bán, bán xong là cả ngày hôm đó đi chơi, đánh bài, uống rượu… để chờ đêm đến. Ngày xưa thời cao điểm trúng tôm cũng vậy, giờ tôm mất mùa, làm không đủ ăn, người ta vẫn sống như vậy” – ông nói.

Và tất nhiên, những điều chúng tôi kể cũng không phải chuyện riêng gì của người dân xã Tân Tiến, huyện Đầm Dơi, mà là chuyện chung của cả tỉnh Cà Mau, của cả vùng đồng bằng. Lười lao động và ỷ lại đến vậy, không nghèo và bỏ xứ mới là chuyện lạ (!)

Cũng cuối tháng 5, tại Bạc Liêu diễn ra cuộc tọa đàm do Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, Sở VHTTDL, Báo Bạc Liêu, Đài PTTH Bạc Liêu tổ chức với chủ đề: “Bạc Liêu đi lên từ văn hóa”. Tại buổi tọa đàm, ông Trần Công Chánh – Bí thư Đảng ủy, Hiệu trưởng Trường Trung học Kinh tế – Kỹ thuật Bạc Liêu – trình bày tham luận: “Văn hóa với sự phát triển của tỉnh Bạc Liêu”, đã thẳng thắn thừa nhận những “thói quen thái quá” trở thành “điểm yếu” của người Bạc Liêu (cũng có thể là chung cho cả vùng đồng bằng), khiến chúng tôi giật mình, bởi phần nào giải đáp cho những thắc mắc mà chúng tôi chưa có lời giải. Những “thói quen thái quá” mà ông Chánh nói là: “Sự nhàn rỗi đến chây lười, sự phóng túng đến tùy tiện, sự hào phóng đến xa hoa, sự hào hiệp đến ngang tàng, sự vô tư đến vô cảm, và sự nhạy cảm đến nông nổi”.

Tất nhiên, những gì vừa kể cũng chỉ mới là phác thảo về thực trạng mạt lộ đau lòng nơi cuối trời Nam…