“Bom nước” lơ lửng đầu dân – Kỳ I: 

Thủy lợi thành thủy hại!?

> Làm rõ ‘đường đi’ của thông báo xả lũ
> Xả lũ đúng quy trình sao dân không kịp trở tay?

TP – Dồn dập các tin báo vỡ đập, xả lũ khẩn cấp khiến phố phường, làng mạc chìm sâu dưới biển nước đục ngầu, dân chúng phải bỏ của chạy lấy người hoặc mất mạng trong dòng xoáy. Công luận đặt câu hỏi: Vì sao hồ đập thủy lợi, thủy điện được xây dựng vì lợi ích cộng đồng, lại trở nên nguy hiểm đến như vậy?

 

Thượng du xả lũ, hạ du ngập tràn. Ảnh: Nguyễn Thành.

 
Liên tục trong nhiều thập kỷ, cả nước rầm rộ phong trào vận động toàn dân khai hoang, đào hồ đắp đập làm thủy lợi, mở rộng cánh đồng, đẩy mạnh sản xuất. Nhờ vậy, sản lượng lương thực tăng vùn vụt không những đẩy lùi được nạn đói sau chiến tranh, mà còn đưa Việt Nam vào top những quốc gia xuất khẩu hàng đầu về nông sản.
 

Nước tràn đập dọa vỡ hồ chứa.

 
Tuy nhiên, mặt trái của phong trào ấy, là sức ép về trách nhiệm bảo đảm an toàn hồ đập ngày càng đè nặng ngân sách. Dự kiến lạc quan ban đầu về việc tự dùng nguồn thu thủy lợi phí để nuôi dưỡng hồ đập đã bất thành. Thực tế khoản thủy lợi phí ít ỏi thu được nhiều nơi chỉ đủ trả phụ cấp cho đội ngũ thu phí và vận hành hồ đập, không bù đắp nổi phần bảo dưỡng duy tu, thiết chế quản lý với đầy rẫy bất cập nên số hồ đập sứt sẹo, già cỗi ngày càng lớn.

Ở các tỉnh miền núi, đa số hồ đập được xây dựng trên cao nên đều có thể trở thành “bom nước” khi bị kích nổ bằng thiên tai mưa bão. Theo thống kê của Trung tâm Phòng chống Lụt bão miền Trung – Tây Nguyên, các tỉnh miền Trung hiện có 153 hồ chứa nước xuống cấp nghiêm trọng, trong đó 53 hồ “báo động đỏ”, nguy cơ vỡ bất cứ lúc nào. Vùng miền nào cũng khẩn thiết đề nghị trung ương hỗ trợ kinh phí sửa chữa hồ đập, đưa vấn đề vào chương trình mục tiêu quốc gia hoặc vay vốn ODA rót về.

Riêng một tỉnh cao nguyên như Đắk Lắk đã có tới 539 hồ chứa với tổng dung tích trữ nước 1,7 tỷ m3, trong đó 15 hồ thủy điện, 524 hồ thủy lợi. Đặc điểm địa hình dạng bậc thang, trên mỗi nguồn suối, dòng sông đều có nhiều hồ chứa.

Chỉ cần sự cố xảy ra trên một hồ thượng nguồn là có thể xảy ra cả chuỗi sự cố dây chuyền với các hồ bên dưới. Đập thủy điện thường được bảo vệ chặt chẽ bằng nguồn tiền bán điện, chứ đập thủy lợi muôn thuở phải ca bài xin-cho vì không tự nuôi nổi!

Thiếu ngàn tỷ, mất vạn tỷ!

 

Bom nước nhấn chìm làng mạc.

Từ đầu năm đến nay, trên cả nước đã xảy ra hàng chục vụ lũ lụt do các bom nước hồ đập gây ra, gây thiệt hại rất lớn về người và tài sản. Nhưng thực tế, thì số bom nước tiếp tục dọa vỡ còn cao hơn rất nhiều lần.

Tình trạng chung của nhiều hồ đập thủy lợi tại các tỉnh miền Trung-Tây Nguyên hiện nay là rò rỉ nước qua thân đập, cửa xả nước bị rỉ sét, lòng hồ bồi lắng, tràn xả lũ xói lở, bể tiêu năng và cống lấy nước bị lún .v…v… Điều đáng báo động là rất nhiều hồ đập bị tỉnh khoán trắng cho huyện xã quản lý bằng lực lượng không có chuyên môn nghiệp vụ. Tới khi xảy ra sự cố mới đổ lỗi cho nhau thì hậu quả đã vô cùng khốc hại.

Sự cố xả lũ khẩn cấp làm ngập lụt, vỡ cầu trôi cống ở thị trấn Ea Đrăng, huyện Ea H’Leo, tỉnh Đắk Lắk mới đây vào sáng 17/9/2013, có liên quan tới vụ lũ quét cuốn trôi cả 8 mạng người dưới hạ nguồn cách đó gần 60km ở xã Cư Kbang huyện Ea Súp, tỉnh Đắk Lắk vào trưa cùng ngày, đã buộc nhà chức trách phải bừng tỉnh.

Hồ thủy lợi Ea Đrăng dung tích thiết kế 1,2 triệu m3 nằm trên đầu nguồn thị trấn hơn 2 vạn dân cùng các huyện xã khác dưới hạ lưu, từ lâu đã giao cho 2 anh bảo vệ không hiểu gì về các nguyên tắc thủy lợi trông coi.

Hậu quả là khi nước lũ đổ về quá cao, tràn qua đỉnh đập đất, lượng nước chứa trong hồ trên tới cỡ 3 triệu m3 thì quan chức địa phương mới biết. Lệnh xả khẩn cấp ban ra, nguồn điện bị cắt từ lâu không đấu lại được khiến hàng chục người phải dùng sức quay tời suốt 3 tiếng để nâng dần hai cửa van cung xả lũ, cứu nguy cơ vỡ đập.

Kết cục là hàng loạt nhà cửa, hoa màu, cầu cống, nhân mạng bị cuốn trôi. Họp rút kinh nghiệm, quá nhiều lỗ hổng trong cung cách quản lý được lãnh đạo các cấp rút ra, nhưng những tổn thất về người và của không gì bù đắp được.

Trong Hội nghị an toàn hồ chứa do Phó Thủ tướng Hoàng Trung Hải chủ trì mới đây, nghe địa phương nào cũng kêu ca về kinh phí duy tu bảo dưỡng, Bộ Tài chính khẳng định hoàn cảnh kinh tế hiện nay chỉ có thể “liệu cơm gắp mắm”, nên sẽ đề xuất Thủ tướng cho ứng trước 525 tỷ đồng của năm 2014 để hỗ trợ các tỉnh nghèo sửa chữa những công trình cấp bách. Con số quá nhỏ so với nhu cầu vẫn không xua nổi hoài nghi: Liệu hơn nửa nghìn tỷ ấy có khỏi bị xà xẻo thất thoát, để được sử dụng đúng mục đích gỡ ngòi bom nước hay không ?!

 

Nhiều hồ đập nguy cơ nứt vỡ

– Nghệ An có 625 hồ chứa tổng dung tích hơn 387 triệu m3 nước, đa số qua sử dụng trên dưới 40 năm. Hiện có tới 500/625 đập và thành hồ sạt lở, thấm, nứt, có nguy cơ vỡ bất cứ lúc nào trong mùa mưa. Để sửa chữa, cần hàng nghìn tỷ nhưng ngân sách mỗi năm chỉ cấp được 7-8 tỷ. Ngày 11/9/2013 đập Tây Nguyên bị vỡ gây thiệt hại lớn ở huyện Quỳnh Lưu .

– Hà Tĩnh có 345 hồ chứa lớn nhỏ, 57 đập dâng với tổng dung tích trên 785,6 triệu m³ nước. Trong số đó, 100 hồ chứa và đập nhỏ đã xuống cấp, đặc biệt 17 hồ đập lớn như Đá Bạc, Khe Cò, Khe Xanh, Bộc Nguyên, Hượng Tuy, Đập Tràng, Đập Bến, Khe De, Vực Rồng… đã báo động đỏ .

– Quảng Bình và Quảng Trị có 277 hồ thủy lợi phần lớn hư hỏng, xuống cấp. Trong đó có những đại công trình thủy nông xây dựng từ thế kỷ trước như hồ Thạch Hãn, Rào Quán, La Ngà… giờ thân đập đang dần rỗng, nứt vì mối đùn, sạt mái .

– Quảng Nam hiện có 73 hồ chứa thủy lợi, với tổng dung tích gần 500 triệu m³. 56/73 hồ đập do huyện và xã quản lý, không có cán bộ được đào tạo chuyên ngành thủy lợi nên việc quan trắc, đo đạc mực nước, lưu trữ tài liệu, hồ sơ quản lý hồ gần như bỏ trắng.

– Thừa Thiên – Huê có hồ chứa nước Phú Bài 2 dung tích hơn 6 triệu m³ được xây dựng cách đây hơn 30 năm, hiện phần thân đập có hàng chục điểm bị rò rỉ, dấu hiệu dẫn đến nguy cơ nứt vỡ khiến người dân dưới hạ du lo sợ đêm ngày.

Nguồn: Báo cáo từ Chi Cục thủy lợi các địa phương

 

Riêng một tỉnh cao nguyên như Đắk Lắk đã có tới 539 hồ chứa với tổng dung tích trữ nước 1,7 tỷ m3, trong đó 15 hồ thủy điện, 524 hồ thủy lợi. Đặc điểm địa hình dạng bậc thang, trên mỗi nguồn suối, dòng sông đều có nhiều hồ chứa. Chỉ cần sự cố xảy ra trên một hồ thượng nguồn là có thể xảy ra cả chuỗi sự cố dây chuyền với các hồ bên dưới. Đập thủy điện thường được bảo vệ chặt chẽ bằng nguồn tiền bán điện, chứ đập thủy lợi muôn thuở phải ca bài xin-cho vì không tự nuôi nổi !

 

 

Hoàng Thiên Nga

Còn nữa

 

“Bom nước” lơ lửng đầu dân – Kỳ II:

Phía sau những dự án thủy điện đầy rủi ro

> Kỳ 1: Thủy lợi thành thủy hại!?

TP – Thủy điện – khi không được kiểm soát chặt chẽ dễ tạo nên bom nước, cực kỳ nguy hiểm. Để loại trừ hiểm họa này, Chính phủ cần xóa mảng tối trong cơ chế quản lý, điều hành, loại trừ tình trạng xin cho ban phát, né trách nhiệm khi có sự cố.

Hiểm họa chưa dứt

Ở nước ta, với lợi thế là nguồn năng lượng giá rẻ, có khả năng tái tạo, thủy điện được ưu tiên trong các quy hoạch năng lượng. Hiện các nhà máy thủy điện lớn nhỏ ở Việt Nam đóng góp gần 50% công suất và 44% sản lượng điện phục vụ gần 90 triệu dân.
 

Tìm xác người ở sự cố Đạm Bol.

 
Tuy nhiên, sự lỏng lẻo trong cơ chế quản lý khi cho phép phát triển ồ ạt các dự án thủy điện mà thiếu sự kiểm soát gây ra nhiều hệ lụy về môi trường sinh thái, an toàn khắp các vùng miền.

Ngày 28/9/2013, phiên thảo luận của Ủy ban Khoa học- Công nghệ & Môi trường Quốc hội, nhiều đại biểu yêu cầu làm rõ chất lượng quy hoạch thủy điện nhỏ, thẩm định dự án, hiệu quả công tác bồi thường, hỗ trợ, di dời, tái định cư… Trái với mục tiêu xây dựng ban đầu là cân bằng nguồn nước, điều tiết cắt lũ, nhiều công trình khi đưa vào sử dụng lại gây thêm hạn hán, lũ lụt, ảnh hưởng sản xuất và sinh hoạt của người dân.

Vụ vỡ đường ống dẫn nước của dự án thủy điện Đạm Bol cuốn trôi nương rẫy, 3 căn nhà và 2 mạng người xảy ra ở huyện Bảo Lâm, tỉnh Lâm Đồng từ ngày 14/6/2011 tới nay vẫn chưa nguội tính thời sự.

Thủy điện Đạm Bol cách thành phố Đà Lạt khoảng 160km, 3 tổ máy tổng công suất 9,6MW phát điện bằng nước suối Đạ Tẻ thượng nguồn sông Đồng Nai, chưa khánh thành đã vỡ. Cán bộ nắm rõ hồ sơ công trình nhận định: Nếu chủ đầu tư làm đúng thiết kế được phê duyệt đã không xảy ra chuyện.

Là kỹ sư thủy lợi, chỉ vì tiết kiệm chi phí quá đáng, Giám đốc Đinh Văn Tưng đã tự ý thay cả 3,5 km đường ống bê tông dẫn nước theo thiết kế đã được duyệt, bằng cách dùng tấm nhựa cuốn kèn thành ống lớn đường kính hơn 1m, dán mép bằng keo theo công nghệ rẻ tiền của Trung Quốc, một đầu nối thẳng vào ống áp lực, thân chôn lấp để cố định vị trí.

Áp lực nước va vào thành ống nhanh chóng tạo ra nhiều kẽ hở gây rò rỉ, trôi dần lớp đất đỡ bên dưới khiến đường ống gãy gập như bom nước phát nổ. Vụ việc sau đó được dàn xếp, không khởi tố điều tra để làm rõ nguyên nhân và nghiêm khắc xử lý.

Điều đáng báo động, là sau nhiều lượt liên ngành liên cấp vào cuộc kiểm tra an toàn, Đạm Bol vẫn được tiếp tục hoạt động mà chỉ cần sửa lỗi kỹ thuật rất tạm bợ: Thay đoạn ống vỡ bằng 1,2 km ống bê tông, giảm công suất vận hành, phần còn lại vẫn dẫn nước bằng ống nhựa dán keo như trước. Một chuyên gia thủy điện khẳng định với kiểu “khắc phục hậu quả” quá tạm bợ này, chẳng có gì bảo đảm Đạm Bol sẽ không tiếp tục xảy ra sự cố.

Vụ vỡ đập thủy điện nữa là Ia Krel 2 công suất 6 MW ở tỉnh Gia Lai ngày 12/6/2013. Khi đập vỡ, hiện trường phơi bày, các chuyên gia tới nơi chứng kiến, đọc kỹ hồ sơ, mới ngỡ ngàng không hiểu sao vị giáo sư tiến sĩ chủ nhiệm công trình lại vẽ ra một cái cống to đùng đường kính 4x4m, dài khoảng 100m, sau đó bút phê bảo đơn vị thi công làm theo những con số tùy tiện gạch sửa một cách ngẫu hứng ngay trên hồ sơ.

Cái cống vô dụng ngốn hết 2 tỷ đồng chỉ để dẫn dòng thi công xong thì bịt kín 2 đầu, chôn luôn vô thân đập. Sức ép của nước đã nén vỡ ngay cái cống mỏng manh, cuốn trôi cả đoạn thân đập cùng bao nhiêu tài sản của dân chúng xuống hạ du.

Lỗ hổng quản lý

Nhiều quy định về an toàn hồ đập đã được ban hành, có hiệu lực từ lâu, buộc mọi tập thể cá nhân có trách nhiệm phải nắm rõ, như Luật Tài Nguyên nước, Nghị định 72 về Quản lý an toàn đập, Pháp lệnh khai thác và bảo vệ công trình thủy lợi, Pháp lệnh phòng chống lụt bão, các Thông tư hướng dẫn v.v…Hầu hết các vụ vỡ đập, vỡ tường chắn, đê bao đều có nguyên nhân về việc không chấp hành nghiêm các quy định này. Thế nhưng chưa có vụ nào được mổ xẻ nguyên nhân thấu đáo, nghiêm túc để thực sự thay đổi và xử lý tới nơi, tới chốn.

Vụ xả lũ khẩn cấp ở hồ thủy lợi Ea Đrăng- Đắk Lắk gây thiệt hại nghiêm trọng, nhưng sau mấy cuộc họp rút kinh nghiệm, tới nay công trình vẫn được tiếp tục giao cho 2 bảo vệ cũ trông coi, lý do rất đơn giản: Lãnh đạo huyện bảo không tìm ra người có bằng trung cấp thủy lợi để giao quản lý hồ!?

Ngày 3/10, trong Hội thảo “Phát triển thủy điện miền Trung và sự tham gia của người dân” tổ chức tại TP Hội An, ông Đặng Phong, nguyên Chủ tịch UBND huyện Bắc Trà My-Quảng Nam, nơi có thủy điện Sông Tranh 2 với nhiều sự cố về mất an toàn đập và tái định cư đã nói thẳng: “Báo cáo đánh giá tác động môi trường của các công trình thủy điện là không đáng tin”.

Cả nước hiện đang có xấp xỉ 7.000 hồ chứa, trong đó những hồ chứa lớn thuộc quyền điều hành của liên bộ như Bộ Tài nguyên – Môi trường, Bộ Nông nghiệp – Phát triển Nông thôn, Bộ Công Thương, Bộ Xây dựng hoặc chịu sự điều hành của địa phương.

Thứ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Cẩm Tú từng hoang mang: “Về quản lý an toàn đập thủy điện, đến nay vẫn chưa phân định rõ đâu là thẩm quyền và trách nhiệm của Bộ Công Thương, hay UBND các tỉnh, thành trong việc phê duyệt phương án phòng chống lụt bão”. Phó Chủ tịch UBND tỉnh Gia Lai Hoàng Công Lự khi báo cáo về sự cố vỡ đập Ia Krel 2 cũng băn khoăn: Sự cố này khiến các ngành rất lúng túng, do bất cập, chồng chéo, chưa rõ ràng nên không rõ trách nhiệm ở Công Thương hay Xây dựng?

Theo các chuyên gia, toàn bộ trình tự quản lý, phê duyệt, xây dựng, vận hành, từ hồ đập nhỏ tới hồ đập lớn do tập đoàn hay nhà nước quản lý đến nay vẫn chưa chặt chẽ. Khi nào các lỗ hổng này còn chưa được trám kín, mối nguy hồ đập tiếp tục là những “quả bom nước” dọa nổ trên đầu dân.

 

Tại hội nghị trực tuyến của Chính phủ về an toàn hồ chứa ngày 29/8, đại diện Bộ Xây dựng, khẳng định, các công trình thủy điện có công suất nhỏ hơn hoặc bằng 30MW còn tiềm ẩn nhiều nguy cơ mất an toàn do một số chủ đập chưa thực hiện đầy đủ quy định về quản lý an toàn đập. Tổng cộng có 144/166 đập đến hoặc quá kỳ hạn kiểm tra an toàn đập nhưng hiện chưa tới 1/3 tổng số thực hiện xong và chỉ 36 đập có phương án bảo vệ đập được phê duyệt.

 
 

Hoàng Thiên Nga